کتاب قابلیت های نمایشی حماسه کوراوغلو

کتاب قابلیت های نمایشی حماسه کوراوغلو و دگردیسی آن از افسانه تا درام نوشتهٔ آزاده فخری با مقدمهٔ قطب الدین صادقی است و نشر ادبیات نمایشی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب قابلیت های نمایشی حماسه کوراوغلو

«کوراوغلو افسانه، اسطوره یا واقعیت؟» کتابی که پیش رو دارید دراصل یک پایان نامهٔ کارشناسی ارشد دانشگاهی است که علاوه بر جذابیت و اهمیت موضوع، از نظر آئین نگارش و یافته‌های تحقیق، پژوهشی معتبر و آبرومند است با چهاربخش مجزای:

- پژوهش در ریشه‌های اجتماعی و منشأ حماسی روایت کوراوغلو.

- بررسی جنبه‌های دراماتیک آن.

- نگاهی انتقادی به اقتباس‌های گوناگونی که تاکنون از آن به عمل آمده است.

- و تألیف یک نمایشنامهٔ جدید براساس ظرفیت‌های دراماتیک این حماسه.

کوراوغلو را می‌توان به دلیل روایت‌های گوناگون و متکثری که از آن به عمل آورده‌اند، نامی‌ترین حماسهٔ مردمی در فرهنگ شفاهی سرزمین‌های آسیای میانه، آذربایجان و ترکیه دانست. و با آنکه در کامل‌ترین نسخه‌اش صدهزار بیت دارد و از سه حماسهٔ دیگر همتای خود: «ده ده قورقوت»، «قاچاق نبی» و «قاچاق کرم»، و به مراتب نامی‌تر و مردمی‌تر است، اما متأسفانه هنوز برای شناخت بیشتر و اصولی آن، پژوهشگران و دوستداران، با کمبود منابع و تحلیل به روز و نوین روبه‌رو هستند. هرچند باید گفت در این زمینه کارهایی نیز به صورت پراکنده و گهگاهی صورت گرفته است که چندان چشمگیر نیست، و همین نکته البته ارزش این کتاب را دوچندان می‌کند.

نویسنده در بخش اول کتاب قابلیت های نمایشی حماسه کوراوغلو به خوبی تشریح می‌کند کوراوغلو با زور بازو و نیروی پیکر، و روح حماسی و احساس شاعرانه‌اش، که همواره در حال جدال با مستبدان خودی و سنتی و دشمنان بزرگ و بیگانه است، به چیزی جز روح عدالت‌خواهی و نبرد با صاحبان زر و زور نمی‌اندیشد؛ و علاوه بر آن همیشه پنجه‌ای بر ساز برای نواختن و صدایی خوش برای خواندن دارد تا چهرهٔ مردمی‌اش را کامل‌تر و ملموس‌تر گرداند.

جمع شدن این ویژگی‌های جسمانی، اخلاقی و حماسی، و نیز مداومت جهد و مبارزه‌اش تا آخرین روز زندگانی، سبب شده است تا از خود نه تنها چهره‌ای مردمی در چارچوب فرهنگ و مناسبات قوم و قبیله‌ای؛ بلکه حتی فراتر از آن دارای شخصیتی ملی و برخوردار از ارزش‌های اسطوره‌ای و ماندگار در طی سده‌ها بدست آورد.

در بخش دوم کتاب، نویسنده به جنبه‌های ساختاری و به ویژه ابعاد دراماتیک این حماسه می‌پردازد: جنبه‌ای که به پژوهش حاضر کارکردی تازه، تأثیری نیکو و لحنی نو می بخشد؛ نویسنده از جمع شدن یاران کوراوغلو گرفته تا پذیرفتن «عیوض» به فرزندخواندگی، از نحوه مبارزه با بزرگی دشمن تا لحظهٔ مرگ و تنهایی او در واپسین روزهای زندگی، و نیز در توصیف هر موقعیت و صحنهٔ دیگر؛ سر آن دارد تا موشکافانه رویدادها و کنش‌ها را تشریح، و زیبایی خیال‌انگیز حوادث و جو کلی حماسه را شیوا و روان با درک و احساس خواننده پیوند زند.

اینکه چگونه این حماسهٔ مردمی دوران سلحشوری و متعلق به فرهنگ شفاهی، می‌تواند اینک و اکنون الهام‌بخش آثار موسیقایی، نمایشی نوین شود، و امتیازات، دشواری‌ها و ایرادهای کار آنها را برشمرد، می‌تواند از هر نظر در درک و دریافت این حماسه، و نیز ارزیابی قابلیت‌های پنهان و خلاق آن در روزگار ما، برای خواننده شیوه‌ای آموزنده و درسی تازه باشد. و دقیقاً در این بخش از توضیح درباره اقتباس‌هاست که نویسنده می‌کوشد ارزش‌های مثبت این آثار را به عنوان خلاقیت‌هایی امکان تداوم، و قابلیت‌های دراماتیک آثار ملی و مردمی ما را به خوبی تحلیل و تشریح کند و ظرفیت انطباق آنها با نیازهای فرهنگی و نوین ما را به روشنی نشان دهد.

بنابراین پژوهش، تألیف و چاپ این کتاب را می‌توان گامی ارزنده برای روی‌آوردن به ذخایر فرهنگ سنتی، الهام‌گرفتن از شایستگی‌های بالقوه در منابع حماسی، و نیز ترغیب دیگران برای خلق آثاری دراماتیک و نو براساس افسانه‌های مردمی دانست: آثاری که نه تنها بیشتر و بهتر از هر نمونهٔ خارجی دیگر معرف نیازهای فرهنگی ماست، بلکه در جای خود می‌توانند بیانگر راستین رنج‌ها، شادی‌ها، آرمان‌ها و ارزش‌های مدنی، معنوی و اجتماعی ما باشند.

خواندن کتاب قابلیت های نمایشی حماسه کوراوغلو را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران ادبیات نمایشی و ادبیات فولکلور پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب قابلیت های نمایشی حماسه کوراوغلو

«در ابتدا کوراغلو روشن نام دارد که نشانه‌ای گویا بر این شخصیت افسانه‌ای است.

روشن، فرزند علیکیشی است و علیکیشی مهتر خانی به نام حسن‌خان است. پدر او به خاطر دو کره اسب، توسط خان کور می‌شود، سپس همراه با پسرش از قلمرو حسن خان اخراج شده و در چنلیبئل یا کمرهٔ مه‌آلود که کوهستانی سنگلاخ و صعب العبور با راه‌های پیچاپیچ است، مسکن می‌گزیند. روشن آن دو کره را با تعالیم پدرش، به روشی اسرارآمیز پرورش میدهد و پدرش نامهای قیرآت و دورآت را بر آنها میگذارد. روشن از کف جادویی یک چشمه مینوشد و تنی زورمند و صدایی نعره آسا میابد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

علیکیشی از تکهای سنگ آسمانی که در کوهستان افتاده است، شمشیری برای پسرش سفارش میدهد- شمشیر مصری- و بعد از وصایایی چند، میمیرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

آوازهٔ روشن به تدریج از کوهستانها میگذرد و در شهرها و روستاها به گوش مردم میرسد و در این هنگام است که به کوراوغلو معروف میشود و مبارزه با خان را آغاز میکند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

عاشیق مجنون از عاشیقهای پرآوازهٔ آن عصر، به کوراوغلو میپیوندد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

کوراوغلو جامعه‌ای آرمانی در کوهستان مه‌گرفته بنا میکند که روابط اجتماعی در آن عادلانه است. آن چه از تاجران بزرگ و خانها به یغما میبرند، در اختیار همه قرار میگیرد. همه در بزم و رزم شرکت میکنند و خود کوراغلو هیچ امتیازی بر دیگران ندارد، جز این که همه او را به سرکردگی خود پذیرفته‌اند، به دلیل آنکه به انسانیتش ایمان دارند. در چنلیبل زنان نیز در کارها مشارکت دارند. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

نسخه‌های چاپ شدهٔ متعددی برای کوراوغلوی آذربایجانی موجود است که دارای اختلافاتی در روایت حوادث هستند، کتابهایی که توسط نگارندهٔ این سطور جمع‌آوری شده است عبارتند از:‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

به زبان ترکی:

- تهماسب محمدحسین، کوراغلو، ۱۳۸۲، تهران، نشر اندیشه نو. در ۶۰۵ صفحه

- قمری، سیروس. کوراوغلی تورکی دیلینده، ۱۳۴۵، تبریز، فردوسی. در ۱۶۸ صفحه

به زبان فارسی:

- پروفسور طهماسب، محمد حسین. حماسه کوراوغلو، ۱۳۸۹، ترجمه شجاعی‌راعی ولی، تبریز، نشر اختر. در ۵۵۱ صفحه

- بوراچارلو مسعود، حماسهٔ کوراغلو، ۲۵۳۵، انتشارات آذر کتاب در ۵۹ صفحه

- همت‌زاده علی، کورزاد داستانهای پهلوانی (کوراوغلی)، ۱۳۵۷، ترجمه صدری افشار غلامحسین، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر. در ۷۹ صفحه‬‬‬‬‬‬

- بهرنگی صمد، کوراوغلو و کچل حمزه، ۱۳۸۷، تبریز، انتشارات بهرنگی.

از آنجایی که چه در زبان فارسی و چه در زبان ترکی، تنها نسخهٔ مفصل و معتبر موجود، نسخه پرفسور تهماسب است، پس از مطالعهٔ تمامی نسخ گردآوری شده، نسخهٔ پرفسور تهماسب نسخه مرجع بررسیهای این تحقیق، قرارگرفته است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در خلاصه نویسی دَستانها، یا به عبارتی مجلسهای این حماسه، به ذکر خلاصه مهمترین مجالس، که عبارتند از مجلس علی کیشی، کوراغلو و دلی حسن، سفر استانبول کوراغلو، آوردن دمیرچی‌اوغلو به چنلیبل، آوردن عیوض به چنلی‌بل و مجلس دزدیده شدن قیرآت توسط کچل‌حمزه بسنده شده است. زیرا طی مجالس مذکور دلاوران اصلی و مهم حلقهٔ دلاوران کوراغلو همچون دلی‌حسن و دمیرچی اوغلو معرفی میشوند. همچنین ازدواج کوراغلو طی روایت سفر استانبول کوراغلو بازنموده شده ونحوه فرزندخواندگی عیوض نیز ذکر میگردد؛ و اما دزدیده شدن قیرآت توسط حمزه، که به همراه داستان علیکیشی، در واقع پایه و بنیان اصلی تمامی اقتباسهای موجود در تمام ژانرها هستند نیز ذکر شده است. باقی مجالس به نوعی و با اندک تغییراتی در نسخه‌های ترکمنی و ترکیه‌ای در همین فصل آورده شده و تکرار آنها ملال میافزاید. ضمن اینکه مجلس علیکیشی و دزدیده شدن قیرآت به دلیلی که ذکر شد، یعنی قرار گرفتن به عنوان مبنای اصلی اکثر اقتباسها، در فصل مربوط به اقتباسهای دراماتیک، یعنی فصل چهارم آورده شده است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬»