کتاب زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران

کتاب زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران نوشتهٔ جلال ستاری است و نشر مرکز آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران

موضوع کتاب زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران تأملی است به قدر بضاعت، در باب نوع نمایشی که در ایران پیش از اسلام، به اعتقاد غالب فرهنگ‌پژوهان، مرسوم و متداول بوده است و اینکه چرا در ایران پس از اسلام، هنر نمایشی رونق یا خریدار نداشته است، به استثنای تعزیه (خصوصا گذشته از تماشا و تقلید و کچل پهلوان) که نگارنده کوشیده است تا آنجا که می‌داند و می‌تواند، موجبات اجتماعی ظهورش را روشن کند، و نیز تفاوتِ فاحش میان نمایش آئینی و هنر تئاتر را معلوم دارد. بنابراین آنچه به نظر خوانندگان می‌رسد، تحقیق تاریخی مستندِ مستقلی در آن زمینه‌ها نیست، بلکه شرح تفکری است برای شناخت ماهیتِ نمایشی که روزگاری، بازاری گرم داشته است و سپس تا اندازه‌ای از رونق و رواج افتاده است.

در این کتاب مـاهیت و کیفیت نوع نمـایشـی که در ایران پیش از اسلام متداول بـود بررسی می‌شود، در ضمن کوشش می‌شود علل از رونـق افتـادن آن در ایران بعـد از اسلام روشـن شـود. بررسـی موجبـات اجتمـاعی و فرهنگی ظهور و رونق تعزیه و تـئـاتـر در ایـران که کـمتـر مـورد تـوجـه بوده از دیگر نکاتی است که به آن‌ها پرداخته می‌شود.

خواندن کتاب زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران ادبیات نمایشی، تاریخ، علوم اجتماعی و هنرهای آئینی پیشنهاد می‌کنیم.

درباره جلال ستاری

جلال ستاری در سال ۱۳۱۰ در رشت متولد شد. او محقق، اسطوره‌شناس و اندیشمند ایرانی است. ستاری برای تحصیل به سوئیس رفت و تا مقطع دکترا تحصیل کرد. یکی از استادانش، ژان پیاژه، روان‌شناس مشهور بود. توجه ستاری به چیزی فراتر از روان‌شناسی فردی جلب شد و تمرکزش را بر روان‌شناسی جمعی و شناخت تأثیر مثبت یا منفی کهن‌الگوها و اسطوره‌ها و افسانه‌ها در ناخودآگاه جمعی معطوف کرد. جلال ستاری کتاب‌ها و آثار بسیاری در زمینه افسانه‌شناسی، ادبیات نمایشی و نقد فرهنگی تألیف کرده است که بسیاری از آن‌ها به کتاب‌های مرجع در همین زمینه بدل شده‌اند. به‌پاس فعالیت‌هایش، نشان هنر و ادب درجه شوالیه را از دولت فرانسه دریافت کرده‌ است و جایزه‌ای به نام او وجود دارد که به پژوهشگران برتر زمینه نمایش ایرانی اهدا می‌شود.

بخشی از کتاب زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران

«در باب هنر نمایش در ایران پیش از اسلام، پژوهندگان، برخی آئین‌های نمایشی را دالّ بر وجود و رونق سنتی نمایش می‌دانند و در آنچه به ایران پس از اسلام مربوط می‌شود، رویهمرفته به دو نظر کمابیش متضاد برمی‌خوریم: یکی در وجودش شک می‌کند اگر بالمرّه منکرش نشود و دیگری براساس مدارک و اسنادی تاریخی، معلوم می‌دارد که اشکالی مردم پسند از آن که بعضاً تا امروزه روز نیز دوام آورده‌اند، مرسوم و متداول بوده است. شواهد و نشانه‌های اخیر را بعداً بررسی خواهیم کرد ولی اینک به هنر نمایشی پیش از اسلام که بعضی، وجودش را محرز و مسلّم می‌پندارند، می‌پردازیم.

تا آنجا که می‌دانم، مهمترین نوشته‌ای که در این باب به طبع رسیده و غالب پژوهندگان ایرانی هنر نمایشی پیش از اسلام بدان استناد کرده‌اند، کتاب مجید رضوانی است که نوشته‌ای هم محققانه و هم جانبدارانه است به نام تئاتر و رقص در ایران مهم‌ترین نکته‌ای که مجید رضوانی بدان اشاره می‌کند این است که تئاتر پدیده‌ای خاص شهرنشینی (urbanisation) است و در میان اجتماعات ساکن یا یکجانشین، به طور موقت و یا دائم، به ظهور می‌رسد و بنابراین ایرانیان می‌توانستند بسان بابلیان که اسرار مصائب مردوک را بازی می‌کرده‌اند، درام اسرار میترا را نمایش دهند درام قدسی مرگ و رستاخیز بعل مردوک به گفته مجید رضوانی در جشن سال نو (یا Akitu،Akibu) در بابل بازی می‌شده است و بازیگران، آدم‌ها بوده‌اند نه آنکه آدم‌ها، عروسک‌ها و تندیس‌ها را بازی دهند. پژوهشگر عراقی شکیب الخوری نیز در کتابی که بعد از انتشار کتاب مجید رضوانی به چاپ رساند، احتمال داد که حماسه یا اسطوره گیل گمش، به مدت دوازده روز، به مناسبت برگزاری جشنواره اَکی بو در بابل، بیرون از معابد، بازی یا نقل می‌شده است.

آئین تشرّف به مناسک و آداب و اسرار مهرپرستی (میترائیسم) نیز همچون آئین رازآموزی در هر کیش دیگر، صورتی نمایشی دارد و به زعم مجید رضوانی، مهرپرستان و دینمردان، این مراسم و به طور کلی اسرار مهرپرستی و آداب تشرف نوکیش را به صورتی درامی، همراه با رقص بر سکویی نمایش می‌داده‌اند، امّا این نمایش‌های قدسی که به اعتقاد وی بعدها نظایرش را در تعزیه می‌بینیم، به مرور با از دست دادن خصلت دینی، توده پسند یعنی تبدیل به نمایشی بی جوهر سرّی مینوی شدند.»