کتاب حافظ به روایت گرترود بل

کتاب حافظ به روایت گرترود بل نوشتهٔ گرترود بل و ترجمهٔ مصطفی حسینی است و نشر خاموش آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب حافظ به روایت گرترود بل

گرترود لوثین مارگرت بل در سال ۱۸۶۸ در خانواده‌ای متمکّن به دنیا آمد. پدر و پدربزرگش از رهگذرِ تجارت آهن و فولاد مال و مکنتِ فراوانی اندوخته بودند. بل در دانشگاه آکسفورد درس خواند، و درحالی‌که هنوز بیست سال تمام نداشت، به‌عنوان اوّلین زن انگلیسی در رشتهٔ تاریخ معاصر از دانشگاه آکسفورد با رتبهٔ ممتاز فارغ‌التحصیل شد. از سال ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۴ به سرتاسرِ خاورمیانه و فراسویِ آن سفر کرد و به «بنت‌العرب»، «ملکهٔ بین‌النهرین» و «ملکهٔ صحرا» نامبردار شد. بل گزارش سفرهای طاقت‌فرسا و مخاطره‌آمیز خود را به این گوشه از جهان در چندین کتاب از جمله بیابان و کشتزار (۱۹۰۷)، هزار و یک کلیسا (۱۹۰۹)، عموره به عموره (۱۹۱۱)، و قصر و مسجد اُخیضر (۱۹۱۴) هنرمندانه به قلم آورده است. 

دربارهٔ گرترود بل کتاب‌ها و مقاله‌های زیادی نوشته شده است. در عمدهٔ این آثار به نقش فرهنگی و سیاسی او پرداخته شده است. کتاب حافظ به روایت گرترود بل بر آن است که به مددِ منابع دست اوّل، یعنی نامه‌ها و سفرنامه‌اش در باب ایران، به گرترود بل و ایران و ادبیّات پارسی بپردازد.

بل در بهار سال ۱۸۹۲ به ایران آمد و در دسامبر همان سال به انگلستان بازگشت. دستاورد سفر او سه اثر ارزش‌مند زیر است.

۱. سفرنامه: تصویرهایی از ایران که در سال ۱۸۹۴ منتشر شد. بل در این کتاب «حیاتِ شهر تهران و بازارهای آن، مکان‌های خالی از سکنهٔ نزدیک آن، چادرنشینان اطراف آن، باغ‌های بهشتی ایرانی و سایر ابعاد این شهر را که با چشمان خود از نزدیک دیده، با اشتیاق فراوان توصیف می‌کند». این کتاب مشتمل بر ۲۰ فصل کوتاه و بلند است که ۱۴ فصل آن در تهران و در قالبِ یادداشت‌هایی پراکنده و قلم‌انداز نوشته شده است.

۲. غزلیّاتی از دیوان حافظ که در سال ۱۸۹۷ منتشر شد. «این کتاب دربردارندهٔ زندگی حافظ و مشتمل بر بررسی زمانه و هم‌چنین مطالعهٔ انتقادی دیوان اوست. افزون بر مقدّمه و ترجمهٔ اشعار، یادداشت‌های بل بر این اشعار در پایان کتاب پهنهٔ مطالعات و تتبعاتِ وی را نشان می‌دهد. بل [در این کتاب] حافظ را با شاعر معاصرش دانته مقایسه می‌کند، قرابتِ مضمونی شعری از حافظ با گوته را یادآور می‌شود، حافظ را با فرانسوا ویون می‌سنجد، و از هر سو نمونه‌هایی می‌آورد تا غرب و شرق را به هم پیوند بزند».

۳. نامه‌های گرترود بل (۱۹۲۷). نامادری بل، لیدی فلارنس بل، گزیده‌ای از نامه‌های او را، از شش سالگی تا هنگام مرگ، در دو مجلّد گردآوری، ویرایش، و تدوین کرد که در سال ۱۹۲۷ در لندن به طبع رسید. خوشبختانه، بل از آغازِ نوجوانی به نامه‌نگاری و یادداشت‌برداری علاقه‌ای وافر داشت و این خویِ نیک را تا پایانِ عمر از دست نگذاشت. نامه‌های بل را باید در زمرهٔ آثار ماندگار کارنامهٔ ادبی او دانست. اهمیّت آن‌ها به هیچ روی از دیگر آثار او ــ سفرنامه‌ها و ترجمه‌ها ــ کم‌تر نیست. در ایّامِ اقامتش در ایران نامه‌های متعدّدی به خانواده و اقوامش نوشت که منبعِ اطّلاعاتی یگانه‌ای برای شناخت احوال و آثار او در این دوره است. ده سال بعد ناخواهری او، السا بل، شمارِ بیش‌تری از نامه‌های بل را گردآوری، ویرایش، و در کتابی با عنوان نامه‌های اوّلیهٔ گرترود بل منتشر کرد. فصل‌های نهم و دهم این کتاب زیر عنوان «ایران» و «باز هم ایران» به نامه‌هایِ ایرانی او اختصاص دارد.

بل از همان اوانِ جوانی به کتاب و کتاب‌خوانی علاقه‌ای وافر داشت. در روزگار نوجوانی او، قرن نوزدهم، دو کتاب شرقی ــ هزار و یک شب و رباعیّات عمر خیّام ــ در کتابخانهٔ بیش‌تر انگلیسی‌ها پیدا می‌شد.

بل سه ساله بود که اجل مادرش را ازو گرفت. پس از مرگِ مادر، پدرش، سر هیو بل، دختری از خانوادهٔ لاسلز را به زنی گرفت. خانوادهٔ لاسلز در بریتانیای آن روز از نفوذِ چشمگیری در جامعه، سیاست، و دیپلماسی برخوردار بود. در سال ۱۸۹۱ سر فرانک لاسلز، دایی ناتنیِ بل، به سِمت وزیر مختار انگلستان در ایران منصوب شد. خانوادهٔ لاسلز تصمیم گرفتند بل را با خود به ایران ببرند. بل نیز آرزومندِ دیدار ایران بود. بل بسیار مشتاق بود به ایران سفر کند.

بل در تهران نزد شیخ حسن، فردی اصلاح‌طلب و آزاداندیش، فراگیری زبان فارسی را که مقدمات آن را در انگلستان آغاز کرده بود. از سر گرفت. شیخ حسن افزون بر خیّام، بل را با خواجهٔ شیراز نیز آشنا کرد و بذرِ عشق به حافظ را در دل و جان او پراکند. 

بل بیش‌ازپیش به دیوان حافظ روی آورد و چنان شیفته و دلباختهٔ آن شد که چهل و دو غزل و یک رباعی از آن را انتخاب و ترجمه، و زیر عنوان غزلیّاتی از دیوان حافظ منتشر کرد. ردّ این اشتیاق را می‌توان در نامه‌های او سراغ گرفت. 

غزلیّاتی از دیوان حافظ از سه بخش تشکیل شده است: مقدّمه، غزلیّات، و یادداشت‌ها. مقدّمهٔ درخشان و خواندنی او «نشان می‌دهد که ترجمهٔ او نه‌تنها حاصل سفر به ایران و تسلّط به زبان فارسی، بلکه نتیجهٔ ساعت‌ها مطالعه و تحقیق در کتابخانه‌های لندن و بررسی منابع شرقی و آثار شرق‌شناسان بوده است».

کتاب حافظ به روایت گرترود بل را که شامل ترجمهٔ بل از اشعار حافظ است، عموماً بهترین ترجمهٔ شعر حافظ به انگلیسی دانسته‌اند. به گفتهٔ براون: «ترجمه‌های او با وجود برگردان نسبتاً آزادشان، از ترجمه‌های دیگر هنرمندانه‌تر و به روحیهٔ حافظ نزدیک‌تر و وفادارتر است». آربری نیز که خود شماری از غزلیّات حافظ را ترجمه کرده، این ترجمه را ستوده است: «این کتاب [غزلیّاتی از دیوان حافظ] اثری برجسته در کارنامهٔ پژوهشی گرترود بل و گواهِ استعداد شگفتِ ادبی اوست. ترجمهٔ او در میانِ، حدوداً، بیست ترجمهٔ دیگر هم‌چنان بهترین ترجمهٔ حافظ به انگلیسی است».

خواندن کتاب حافظ به روایت گرترود بل را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

اگر دوست دارید اشعار حافظ را با نگاه یک هنرمند و ادیب اروپایی بخوانید این کتاب را از دست ندهید.

بخشی از کتاب حافظ به روایت گرترود بل

الا یا ایها الساقی ادر کأسا و ناولها

که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها

به بوی نافه‌ای کآخر صبا زان طره بگشاید

ز تاب جعد مشکینش چه خون افتاد در دل‌ها

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم

جرس فریاد می‌دارد که بربندید محمل‌ها

به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید

که سالک بی‌خبر نبود ز راه و رسم منزل‌ها

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل

کجا دانند حال ما سبکباران ساحل‌ها

همه کارم ز خودکامی به بدنامی کشید آخر

نهان کی ماند آن رازی کز او سازند محفل‌ها

حضوری گر همی‌خواهی از او غایب مشو حافظ

متی ما تلق من تهوی دع‌الدنیا و اهملها

Arise, oh Cup-bearer, rise! and bring

To lips that are thirsting the bowl they praise,

For it seemed that love was an easy thing,

But my feet have fallen on difficult ways.

I have prayed the wind o'er my heart to fling

The fragrance of musk in her hair that sleeps

In the night of her hair yet no fragrance stays

The tears of my heart's blood my sad heart weeps.

Hear the Tavern-keeper who counsels you:

"With wine, with red wine your prayer carpet dye!"

There was never a traveller like him but knew

The ways of the road and the hostelry.

Where shall I rest, when the still night through,

Beyond thy gateway, oh Heart of my heart,

The bells of the camels lament and cry:

"Bind up thy burden again and depart!"

The waves run high, night is clouded with fears,

And eddying whirlpools clash and roar;

How shall my drowning voice strike their ears

Whose light-freighted vessels have reached the shore?

I sought mine own; the unsparing years

Have brought me mine own, a dishonoured name.

What cloak shall cover my misery o'er

When each jesting mouth has rehearsed my shame!

Oh Hafiz, seeking an end to strife,

Hold fast in thy mind what the wise have writ:

"If at last thou attain the desire of thy life,