کتاب تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران

درباره کتاب تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران

آیا گفتمان سیاسی شیعه طی هزاره اخیر ذاتاً ثابت بوده یا از نظر تاریخی متحول شده است؟ اگر گفتمان سیاسی شیعه متحول شده، این تحول ناشی از چه عواملی بوده است؟ علت سکوت، انفعال و عدم رغبت فقها برای پرداختن به مسائل سیاسی در برخی دوره‌ها، همچنین فعالیت و رغبت آنها به سیاست در دوره‌های دیگر، از چه دلایلی متاثر بوده است؟

پاسخگویی به سوالات طرح شده و تبیین و تحلیل تحول گفتمان سیاسی شیعه (با تاکید بر نظرات فقهای شیعه) از آغاز عصر غیبت تا آغاز دوران جمهوری اسلامی موضوع اصلی کتاب تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران است. در این کتاب، نویسنده تلاش می‌کند ضمن بررسی بستر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر دوران، تحول گفتمان سیاسی شیعه را در قالب گفتمان‌های هفتگانه، مورد پژوهش قرار دهد. با مطالعۀ آثار شیعی برجای‌مانده، می‌توان هفت دورۀ گفتمانی را در اندیشۀ سیاسی شیعه از عصر غیبت تا عصر جمهوری اسلامی مشاهد کرد:

۱. از آغاز عصر غیبت تا شروع دوران صفویه.

۲. عصر صفویه.

٣. از پایان صفویه تا ابتدای قاجار.

۴. از ابتدای عصر قاجار تا دوران مشروطه.

۵. عصر مشروطه.

۶. از عصر پهلوی تا شکل‌گیری مقدمات انقلاب اسلامی

۷. از شکل‌گیری مقدمات تا پیروزی انقلاب اسلامی.

به منظور درک گفتمان‌های سیاسی مختلف شیعه در هزاره اخیر (از آغاز عصر غیبت تا عصر جمهوری اسلامی) سعی بر آن است که عناصر اصلی هر گفتمان با توجه به مفروضه‌ها، مفاهیم، احکام و گزاره‌های مرتبط با هم که در یک بستر اجتماعی ـ سیاسی خاص جدی گرفته می‌شود، بررسی و با مقایسه دوره‌های گفتمانی مختلف، تحول گفتمان سیاسی شیعه در ادوار مورد بحث، گسست‌های گفتمانی و تأثیر احتمالی گفتمان‌های مجاور بر گفتمان شیعه مورد توجه قرار گیرد. 

خواندن کتاب تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های تاریخ معاصر ایران، علوم سیاسی و فلسفه اسلامی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران

«در حالی که بحث فقهی این دوران مشتمل بر مباحث و دغدغه‌های همیشگی فقهای شیعه در اعصار مختلف یعنی بحث ضرورت حکومت، مبنای مشروعیت حکومت، شرایط حاکم، نحوهٔ ارتباط با حاکم و... است، مسألهٔ حکومت اسلامی (ولایت فقیه) و حوزهٔ اختیارات حاکم اسلامی (ولی فقیه) از جمله مسائل بحث برانگیز بین علمای این دوره محسوب می‌گردد. موضعگیری در قبال برخی سیاست‌های حکومت خصوصاً سیاست‌هایی که شبهه تخطی از شرع مقدس در آن‌ها دیده می‌شد نیز از جمله مسائل مطرح در این دوره به حساب می‌آید.

در توضیح دلمشغولی‌ها و سؤال‌های اصلی این دوره توجه به این نکته ضروری است که فوت آیت‌اللّه بروجردی و جُست‌وجو برای تعیین جانشین احتمالی وی با مطرح شدن آیت‌اللّه خمینی به عنوان مرجع تقلید تحرکی جدید در گفتمان سیاسی شیعه ایجاد کرد. این تحول توأم با فعالیت‌ها و سیاست‌های بعضاً ضد دینی محمدرضا پهلوی تشدید شد و روحانیون درجهٔ اول کشور را وادار به موضعگیری و واکنش در قبال تحولات سیاسی کشور نمود. از جمله اقداماتی که منجر به سیاسی‌تر شدن هر چه بیشتر روحانیون این دوره شد، می‌توان به انتخابات انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حذف شدن شرط سوگند به قرآن و طرح ورود زنان به عرصهٔ انتخابات (چه به عنوان انتخاب شونده و چه به عنوان انتخاب کننده)، طرح مباحث مربوط به انقلاب سفید، گسترده‌تر و آشکار شدن پیوندهای شاه با آمریکا و اسرائیل، حمله کماندوهای شاه به فیضیه در فروردین ۱۳۴۲، تصویب کاپیتولاسیون، احیای ناسیونالیسم و سنّت‌های قبل از اسلام با اقداماتی همچون بزرگداشت جشن‌های ۲۵۰۰ سالهٔ شاهنشاهی و تغییر تاریخ اشاره کرد.

به این ترتیب بعد از یک وقفه نسبتا طولانی، از آغاز دهه ۴۰ به این سو شاهد تغییر استراتژی روحانیون به مقابله جدی در قبال سیاست‌های رژیم پهلوی هستیم. مبارزهٔ عملی برای تحقق حکومت دینی وجه مشخصه این دوران محسوب می‌شود. هرچند در رابطه با نقش علما (فقها) در تحقق این حکومت و چگونگی عملی شدن آن اختلاف نظراتی مشهود است، ولی چاپ و ارائه سخنرانی‌هایی دربارهٔ حکومت اسلامی در اوایل سال ۱۳۴۹ توسط آیت‌اللّه خمینی، مبانی نظری و چارچوب تئوریک حکومتی که آیت‌اللّه خمینی و طیف گسترده شاگردانش در کشور در صدد تحقق بخشیدن به آن بودند را روشن و تبیین نمود.

مهمترین سؤال‌های مطرح در این دوران را می‌توان بدین شرح عنوان کرد: نظام حکومت اسلامی (ولایت فقیه) چیست و چارچوب اختیارات حاکم در چنین نظامی به چه میزانی است؟ شیوهٔ تحقق بخشیدن نظام حکومت اسلامی و تشکیل این حکومت در عصر مورد نظر به چه ترتیب است؟ نسبت دین با سیاست خصوصاً با توجه به شبهه پراکنی‌های رژیم شاه مبنی بر عدم ورود روحانیون به عرصهٔ سیاست نیز از جمله مسائل بحث برانگیز این دوران تلقی می‌شود.»