کتاب تعزیه و آیین‌های عاشورایی

کتاب تعزیه و آیین‌های عاشورایی مجموعهٔ ۷ مقاله مردم‌شناختی دربارهٔ آیین‌ها و مراسم عاشورایی در مناطق گوناگون ایران به پژوهش و قلم محمد میرشکرایی است.

درباره کتاب تعزیه و آیین‌های عاشورایی

پژوهش در مراسم آیینی ماه محرم و شناخت و معرفی جایگاه فرهنگی و ارزش‌های آن به ۲ دلیل اهمیتی ویژه دارد. یکی به سبب رواج این مراسم در بخش بزرگی از کشورهای منطقه؛ خصوصیتی که می‌تواند از عوامل عمده تحکیم وحدت ملی در هر یک از این کشورها و موجب حفظ و تقویت همبستگی منطقه‌ای در میان مجموعه این کشورها باشد. دوم اینکه این مراسم مجموعه‌ٔ گرانباری از عناصر متعدد میراث‌های معنوی را از گذر زمانه‌ها تا به زمان ما انتقال داده است و امروز یکی از بزرگ‌ترین مشترکات فرهنگی منطقه از منظر میراث معنوی به شمار می‌آید.

تعزیه در مجموعه‌ٔ مراسم سوگواری ماه محرم، جایگاه منحصر و برجسته‌ای دارد. تعزیه در لغت به معنی سوگواری است؛ اما عنصر زبانی واژه، در سفر از سرزمینی به سرزمین دیگر، در گذر از زبانی به زبان دیگر و در جابه‌جایی از یک محیط فرهنگی ـ اجتماعی به محیطی دیگر، بار غنایی و صورت‌های لفظی مختلف پیدا می‌کند. تعزیه که با مفهوم سوگواری، در چارچوب مراسم شهادت حضرت امام حسین (ع) و رخدادهای عاشورای کربلا می‌نشیند، به سبب قالب نمایشی و زمینه‌های اجرایی آن هویت یک نمایش آیینی و بزرگ‌ترین نمایش آیینی ایرانی را به خود می‌گیرد.

کتاب تعزیه و آیین‌های عاشورایی مجموعهٔ ۶ مقاله با نام‌های «تعزیه و آیین‌های عاشورایی»، «محرم و نشانه‌های نمادین»، «استمرار عناصر کهن‌ نمایشی ایران در تعزیه»، «تعزیه و مراسم ماه محرم در گیلان»، «پایگاه اجتماعی تعزیه‌خوانی در تفرش» و «تکیه‌های تفرش» است. 

خواندن کتاب تعزیه و آیین‌های عاشورایی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام علاقه‌مندان به آیین‌های عاشورایی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تعزیه و آیین‌های عاشورایی

«به هرحال مجموعه این مراسم همگن و همانند، در سده‌های پایانی دوره پیش از اسلام ایران به جریان زنده فرهنگ مردم انتقال یافته بودند و صورت‌های در هم آمیخته و تحول یافته آنها در برخی از متن‌های پهلوی و در بسیاری از کتاب‌های فارسی و در آثار شاعران مورد توجه قرار گرفته است. این آیین‌ها که در بیشتر موارد با اجرای نمایشی همراه است؛ همچنان بن مایه‌های اعتقادی خود را نگه داشته‌اند و به روز کرده‌اند.

به این مناسبت این توضیح را ضروری می‌دانم که:

انسان همیشه به سوی یک آرمان متعالی و یک ذات دست نایافتنی روی داشته و می‌خواسته است میان آن وجود متعالی و آنچه برگرد خویش می‌بیند، رابطه برقرار کند. به عبارت دیگر، سرشت انسان همواره او را به پیوند میان جهان خاکی و جهانی ماورای این جهان راهبر بوده است. این نیاز فطری و روحی به پیوند داشتن و پیوسته بودن با آن دست نایافتنی، انسان را به یافتن واسطه و واسطه‌هایی رهنمون شده است. و این نیاز در نخستین انسان‌هایی که واسطه‌هایشان را عوامل طبیعی، اجرام آسمانی و یا دست ساخته‌های خودشان قرار دادند، با انسان‌هایی که در دوران پیدایش ادیان توحیدی روبه سوی رسولان الهی آوردند، مشترک است.

از این رو، هیچ دور از ذهن نیست که در راستای پاسخ به چنین نیازهایی، کهن باورها را در اعتقادات دوران‌های بعد و تا به امروز، متجلی ببینیم. آنچه برای مردمان روزگاران گذشته مقدس بوده، صورت و قالب و جان‌مایه اعتقادی خود را، در صورتی که امکان و شرایط استمرار را داشته باشد، در وجود و نمود مقدس دیگری تداوم می‌بخشد.

تبدیل مهرابه‌های مهری به کلیساهای مسیحی، تبدیل بهارها (بت‌خانه‌های بودایی) و آتشکده‌های زردشتی، به نخستین مساجد دوران اسلامی، از نمونه‌های بارز در صورت‌های جسمی و کالبدی چنین تبدیلی هستند.

به نظرم در تاریخ نداشته باشیم معبدی که به کاخی و کاخی که به معبدی تبدیل شده باشد. نقل مطلب زیر از تاریخ بخارا نمونه خوبی به دست می‌دهد:

«... و آنجا که امروز مسجد جامع ماخ است، صحرایی بوده است بر لب رود و درختان بسیار، چنانکه در سایه درختان بازار بودی و آن پادشاه بدین بازار آمدی و بر تخت نشستی بدین موضع که امروز مسجد ماخ است، تا مردمان رغبت کردندی به خریدن بت، و هرکس خویشتن را بتی خریدی و به خانه بردی.

باز این موضع آتش‌خانه شدی و در روز بازار، چون مردم جمع شدندی همه به آتش‌خانه اندر آمدندی و آتش پرستیدندی و آن آتش‌خانه تا به وقت اسلام بر جای بود. چون مسلمانان قوت گرفتند آن مسجد را بر آن موضع بنا کردند و امروز از مسجدهای معتبر بخارا است».

چنین تبدیلاتی را علاوه بر صورت‌های جسمی در صورت‌های ذهنی و رفتاری، در فرهنگ زنده و جاری مردم نیز می‌بینیم؛ صورت‌های گوناگون نمایش‌های آیینی سیاووشان، مانند مراسم «چمر» در حوزه فرهنگ لری، میرنوروزی در فرهنگ کردی و دیگر صورت‌ها در مناطق دیگر از این شمارند. سوگ‌یادهای ماه محرم و سنت‌های نمایشی آن از جمله بارزترین نمونه‌های این گونه تبدیلات هستند. آیینی نو، که قالب‌های سوگواره‌ای کهن را پر کرد و بر جان و فرهنگ مردم نشست.»