کتاب روایت و کنش جمعی

روایت و کنش جمعی کتابی نوشته  فردریک دبلیو مِیِر که با ترجمه  الهام شوشتری‌زاده به چاپ رسیده است. فردریک دبلیو مِیِر در این کتاب روشن می‌کند که چرا فراخوان‌های اجتماعی و سیاسی به داستان نیاز دارند. روایت و کنش جمعی تلاشی‌ است برای صورت‌بندیِ نظریه‌ای کاربردی و روایت‌محور دربارهٔ کنش جمعی که به نظر مِیِر، اندیشمندان و صاحب‌نظران رشته‌های علوم اجتماعی و علوم سیاسی تا کنون اعتنای درخوری به آن نکرده‌اند. بی‌تردید لازمهٔ شکل‌گیری و ثمربخشی کنش جمعی در حوزه‌های مختلف وجود روایتی منطقی و قانع‌کننده دربارهٔ ضرورت پیوستن به جمع و باقی ماندن کنار دیگران تا رسیدن به هدف است.

 درباره کتاب روایت و کنش جمعی

همهٔ ما متوجه تغییراتی در شکل و ظاهر کنش‌های جمعی، اقبال مردم به انواع خاصی از همدلی و همکاری و روی‌گردانی‌شان از برخی کنش‌های جمعی دیگر در مقاطع گوناگون شده‌ایم. چه می‌شود که پس از یک فاجعهٔ طبیعی، کوچک و بزرگ برای کمک‌رسانی نقدی و غیرنقدی به یک شخص یا گروه اعتماد می‌کنند و به دعوت‌های شخص یا گروه دیگر بی‌اعتنا هستند؟ چه می‌شود که به فاصلهٔ چند ماه همان مردمی که در هوای ناخوشایند، روزها و هفته‌ها برای پیروزی نامزد انتخاباتی محبوب‌شان از خوردوخوراک می‌افتادند، با بی‌تفاوتی و سردیِ مشهود از کنار بعضی فراخوان‌های جمعیِ سرنوشت‌ساز و مهم می‌گذرند و رغبتی به همکاری و همدلی با دیگران از خود نشان نمی‌دهند؟ چه می‌شود که در دنیای تجارت امروزی، بازاریابی دیجیتال یک گروه به‌سادگی گروه هدف را همراه خود می‌کند و کسب‌وکار دیگری به رغم تلاش‌های فراوان رونق نمی‌گیرد؟ ردپای روایت در همهٔ کنش‌های جمعی کاملاً پررنگ است.

 مِیِر استاد سیاست‌گذاری عمومی، علوم سیاسی و محیط زیستِ دانشکدهٔ علوم سیاسیِ سَنفورد در دانشگاه دوک است و مهم‌ترین دغدغه‌های پژوهشی‌اش نقش قصه و روایت در حیات سیاسی و اجتماعی‌ست، مخصوصاً در سیاست‌های جهانی حوزهٔ محیط زیست. او در کتابش دنبال پاسخ دو پرسش می‌گردد: اول این‌که آدم‌ها چگونه گرد هم می‌آیند و برای تحقق منافع مشترک‌شان دست به دست هم می‌دهند و دوم این‌که چرا رهبرانی که می‌خواهند دیگران را به کنش جمعی سوق دهند اغلب دست به دامان قصه‌ها می‌شوند؟

تلاش مِیِر برای پاسخ به این دو پرسش با مرور نظریه‌هایی شروع می‌شود که اقتصاددانان، متخصصان علوم رفتاری و صاحب‌نظران دیگر حوزه‌های علوم اجتماعی برای توضیح کنش جمعی مطرح کرده‌اند. اما این نظریه‌ها همچنان از عهدهٔ توضیح بسیاری از چشم‌گیرترین نمودهای کنش جمعی برنمی‌آیند. بنابراین، مِیِر می‌کوشد نظریه‌ای نو صورت‌بندی کند: نظریهٔ کنش جمعی روایت‌محور.

مِیِر در این کتاب توضیح می‌دهد که قصه‌ها چرا و چگونه قادرند انتخاب‌های ما را رقم بزنند و ما را به رفتارهای خاصی برانگیزند. همه می‌دانیم که انسان، در کنار همهٔ چیزهای دیگر، موجودی قصه‌گوست. ما به کمک داستان به تجربه‌مان معنا می‌دهیم، هویت‌مان را تعریف می‌کنیم و قالبی برای رفتارمان می‌سازیم و چون این‌گونه به داستان و روایت خو گرفته‌ایم، گاهی قصه‌هایی که دیگران برایمان می‌گویند به جان‌مان می‌نشینند، نگاه‌مان را تغییر می‌دهند و ما را به عمل برمی‌انگیزند.

 خواندن کتاب روایت و کنش جمعی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

پژوهشگران علوم اجتماعی و ارتباطات مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب روایت و کنش جمعی

این کتاب گزارشی‌ست از یک سفر طولانی فکری و وقتی به مسیرهایی که من را به این‌جا رسانده‌اند می‌اندیشم، می‌بینم تلاشی‌ست برای یکی کردنِ دو جریان زندگی فکری من: عشق به قصه و شیفتگی به سیاست.

از دلبستگیِ روزگار کودکی‌ام به تالکین تا ضعفم در برابر درام‌ها و معماهای جناییِ تلویزیونی و اعتیاد نیم‌بندم به تماشای مسابقات ورزشی، همیشه مسحور قصه‌ها بوده‌ام. و مدت‌هاست که از قدرت‌شان شگفت‌زده‌ام؛ قدرت‌شان در تسخیر ذهن، رخنه در قلب‌مان، به تصویر کشیدن زندگی‌ها و دنیاهای دیگر و آموختن چیزهایی دربارهٔ خودمان. شاید هم چون نوهٔ یکی از قربانیان جنایت‌های نازی‌ها ـ که نامش را روی من گذاشته‌اندــــ و پسر یکی از جان‌به‌دربردگان‌شان هستم از دیرباز با قدرت‌های تاریک‌ترِ روایت نیز آشنا بوده‌ام.

علاقه‌ام به سیاست هم ریشهٔ خانوادگی دارد. پدربزرگ مادری‌ام از نسل اول مدیران شهری متخصص در عصر ترقی‌خواهی بود و یادم هست وقتی در خردسالی پشت میز کارش در شهرداری فیلادلفیا می‌نشستم چه حس غروری داشتم. مادرم در سیاست محلی و مجمع زنان رأی‌دهنده فعال بود. و چون در آتلانتای دههٔ ۱۹۶۰ بزرگ می‌شدم بعید بود از طوفان‌های سیاسی بی‌خبر بمانم.

دانشجویی در هاروارد را با رشتهٔ مدیریت دولتی شروع کردم اما خیلی زود فهمیدم که شیفتهٔ تاریخ و ادبیاتم، نه ادبیات «فاخر» و تاریخ رسمی، بلکه فولکلور، اسطوره‌شناسی و روایت‌های عامیانه به‌مثابه عوامل مؤثر در امور انسانی. سمینار یکی از دانشجویان سال‌اولی با نوشته‌های گیرتز و لِوی-استراوس آشنایم کرد، کلاس نورتروپ فرای دربارهٔ «کتاب مقدس به‌مثابهٔ ادبیات» تأثیر عمیقی روی من گذاشت و دیوید دانلد و برنارد بِیلینِ تاریخ‌نگاران الهام‌بخشم بودند. پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ام را دربارهٔ نقش روایت‌ها، مخصوصاً روایت‌های تجاوز جنسی، در شورش نژادیِ ۱۹۰۶ در آتلانتا نوشتم؛ روایت‌هایی که ذهن عوامانهٔ نژادپرستان سفیدپوست را تسخیر کردند و زمینه‌ساز حمله به مناطق سیاه‌پوست‌نشین آتلانتا شدند.

با این همه، به نظر می‌رسد مدت‌هاست در مسیر حرفه‌ای‌ام زور سیاست به قصه‌ها چربیده است. اولین شغل تمام‌وقتم در سازمان آموزشیِ غیرانتفاعی‌ای در واشینگتن بود و آن‌جا به دبیرستانی‌هایی درس می‌دادم که می‌آمدند تا دربارهٔ دولت چیزهایی یاد بگیرند. بعد، اول برای تحصیل در دورهٔ کارشناسی ارشد و در ادامه برای تحصیل در دورهٔ دکتری سیاست‌گذاری عمومی به دانشکدهٔ مدیریت دولتی کِنِدی دانشگاه هاروارد رفتم که تأکیدش بیشتر بر آموزش فنّی بود. رسالهٔ دکتری‌ام را با راهنمایی هاوارد ریفا، نظریه‌پردازِ بازی، نوشتم که موضوعش به‌کارگیریِ نظریهٔ مذاکره۱ در بررسی رابطهٔ سیاست داخلی و حوزهٔ بین‌المللی بود.

سال ۱۹۸۸ که به دانشگاه دوک آمدم، موضوع پژوهش‌هایم هیچ ربطی به روایت نداشت. اما همان اوایل کار دانشگاهی‌ام فرصتی مطالعاتی نصیبم شد و به ستاد سناتور بیل برَدلی پیوستم و آن‌جا در کانون منازعات داغ سیاسی بر سر توافق‌نامهٔ تجارت آزاد آمریکای شمالی (نفتا) قرار گرفتم. پرتاب شده بودم درون پیکارهای سیاسی و خیلی زود فهمیدم مدل‌های سیاسی‌ام چقدر ناقص‌اند. وقتی سعی می‌کردم از جدالی که مدام آتشین‌تر می‌شد سر در بیاورم و راهبردی برای به تصویب رساندنِ قوانین اجرایی توافق‌نامه طراحی کنم، متوجه شدم سیاست نفتا از معانی نمادین بیشتر تأثیر می‌پذیرد تا از پیامدهای اقتصادی. و دیدم برای فهمیدن معنای نفتا و احساسات تندوتیزی که برانگیخته بود دوباره سراغ مطالعات اولیه‌ام دربارهٔ روایت رفته‌ام.

در سال‌های پس از آن تجربه، بیش از پیش به نقش مرکزی قصه‌ها در سیاست ایمان آورده‌ام و مدام از کم‌توجهی، مخصوصاً از کم‌توجهی علوم سیاسی، به قصه‌ها حیرت کرده‌ام. قصه‌گویی نیروی حیات‌بخش سیاست است. سیاستمدارها قصه می‌گویند، سازمان‌دهندگان قصه می‌گویند، لابی‌گرها قصه می‌گویند، مبارزان و رأی‌دهندگان و معترضان قصه می‌گویند. البته این‌که قصه‌ها برای دست‌اندرکارانِ سیاست اهمیت دارند خبر تازه‌ای نیست. با این همه، در ادبیات دانشگاهی حوزهٔ سیاست هیچ تلاشی برای ترسیم تصویری کامل از نقش قصه‌ها در سیاست نمی‌بینیم. افزون بر این، بدنهٔ عظیم پژوهش‌های حوزهٔ کنش جمعی هم عمدتاً و آشکارا دربارهٔ نقش قصه‌ها سکوت کرده است؛ سکوتی که جای شگفتی دارد چون در کنش‌های جمعی ـ‌ـــ اعتراض‌ها، راه‌پیمایی‌ها، انتخابات و جنبش‌های اجتماعی‌ــــ است که نقش قصه بیشتر از هر جای دیگری به چشم می‌آید.

نوشتن این کتاب خیلی بیشتر از چیزی که تصور می‌کردم طول کشید. گرچه بذرهای فکری‌ام مدت‌ها پیش کاشته شده، به جای آوردنِ حقّ مطلب مستلزم کاوش در حوزه‌های پژوهشی مرتبط و متعددی بود که هر یک دربارهٔ نقش روایت در ذهن و جامعه حرفی برای گفتن داشتند. ناگهان می‌دیدم در روان‌شناسی، نظریهٔ جنبش‌های اجتماعی، اقتصاد رفتاری۲، نظریهٔ روایت، مطالعات فرهنگی، تاریخ و تاریخ‌نگاری، نظریهٔ تکامل و علوم عصب‌شناختی غرق شده‌ام. چنین دور از خانه پرسه زدن خطرهای خودش را دارد اما معتقدم که در پژوهش میان‌رشته‌ایِ حقیقی‌ای که علاوه بر بهره‌گیری از رشته‌های مجزای علوم اجتماعی، از پیشرفت‌های نوینِ علوم رفتاری و یافته‌های قدیمی‌ترِ علوم انسانی نیز استفاده کند، ارزشی بزرگ نهفته است.