عتیق رحیمی
زندگینامه و معرفی کتاب‌های عتیق رحیمی
عتیق رحیمی (Atiq Rahimi)، نویسنده و کارگردان فارسی‌زبان افغان-فرانسوی است. او که افتخارات و جوایز گوناگونی را برای آثار ادبی و سینمایی خود، در کارنامه دارد، هم‌اکنون در پاریس زندگی می‌کند و به‌طور مستمر در دو زمینه‌ی ادبیات و سینما به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
بیوگرافی، اوایل زندگی و مهاجرت عتیق رحیمی
عتیق رحیمی در ۲۶ فوریه‌ی ۱۹۶۲ در کابل به دنیا آمد. او در دوران نوجوانی و جوانی در کابل تحصیل کرد و زبان فرانسوی را در دبیرستان فرانسوی این شهر آموخت. با شروع جنگ‌های داخلی افغانستان در دهه‌ی ۱۹۸۰، رحیمی مجبور به ترک کشور شد. در سال ۱۹۸۴، در ۲۲ سالگی، به پاکستان پناه برد. او در این‌باره در مصاحبه‌ای گفته است: «در تابستان سال ۱۹۸۴ افغانستان را ترک کردم. اما این بار به صورت مخفیانه. ما ۲۴ دانشجو بودیم که تصمیم گرفتیم از کشور برویم. نه روز و نه شب پیاده‌روی کردیم تا توانستیم خود را به مقصد اولمان برسانیم.» او پس از درخواست پناهندگی از سفارت فرانسه، به پاریس منتقل شد. در این دوره، او با غم و اندوه ازدست‌دادن برادر کمونیست خود در جنگ داخلی افغانستان مواجه بود که تأثیر زیادی بر زندگی و آثارش داشت.
زندگی حرفه‌ای
رحیمی در فرانسه به تحصیل در دانشگاه روآ پرداخت و در ادامه، مدرک دکتری سینما را از دانشگاه سوربن گرفت. نخستین رمان او، «خاکستر و خاک»، در سال ۱۹۹۶ منتشر شد. این اثر در سال ۲۰۰۰ به زبان فرانسوی ترجمه شد و در همان سال منتشر گردید. رمان خاکستر و خاک همچنین به فیلم تبدیل شد و در جشنواره‌ی کن ۲۰۰۴، جایزه‌ی نگاهی به‌سوی آینده را به دست آورد. در این دوره، رحیمی در عرصه‌ی سینما نیز موفق شد و فیلم‌های خود را در جشنواره‌های بین‌المللی به نمایش گذاشت.
اما شهرت اصلی رحیمی با رمان «سنگ صبور» به دست آمد. این کتاب که به زبان فرانسوی نوشته شده بود، در سال ۲۰۰۸ موفق به دریافت جایزه‌ی معتبر گنکور شد، که یکی از مهم‌ترین جوایز ادبی در فرانسه و البته در جهان است. در این رمان، رحیمی به روایت داستان یک زن افغان در دوران جنگ پرداخته و تصویری از سرنوشت انسان‌هایی که در شرایط دشوار قرار دارند، به تصویر کشیده است. «سنگ صبور» با نقدهای مثبت زیادی روبه‌رو شد و به یکی از آثار برجسته‌ی ادبیات معاصر فرانسه تبدیل گردید.
رحیمی به زبان‌های فارسی و فرانسوی می‌نویسد و در رمان‌های خود علاوه‌بر مسائل اجتماعی و فرهنگی افغانستان، به موضوعاتی همچون جنگ، پناهندگی، هویت و انسانیت نیز می‌پردازد. جدیدترین رمان او، «سقاها»، در آغاز سال ۲۰۱۹ منتشر شد که در آن به بررسی زندگی انسان‌ها در دنیای معاصر پرداخته است. این کتاب در سال ۱۳۹۸ به زبان فارسی نیز ترجمه شد.
علاوه‌بر نویسندگی، رحیمی در عرصه‌ی سینما نیز فعالیت‌های چشم‌گیری داشته و فیلم‌هایش در جشنواره‌های معتبر جهانی به نمایش درآمده‌اند. او تاکنون سه فیلم ساخته است که عبارت‌اند از «خاک و خاکستر»، «سنگ صبور» و «بانوی رود نیل».
رحیمی همواره در آثار خود به بررسی شرایط انسان‌ها در دنیای درگیر جنگ و درگیری‌های سیاسی پرداخته است و تلاش می‌کند که از طریق روایت‌های خود، همدلی و درک عمیق‌تری از وضعیت انسان‌ها در شرایط دشوار ایجاد کند.
ماجرای ترجمه‌ی کتاب‌های عتیق رحیمی در ایران
در تاریخ ۲۳ فروردین ۱۳۹۵، خبری از سوی ایسنا منتشر شد مبنی بر اینکه کتاب‌های عتیق رحیمی از زبان انگلیسی به فارسی توسط مهدی غبرایی ترجمه خواهند شد. این در حالی بود که کتاب‌ها ابتدا از فارسی به انگلیسی ترجمه شده بودند و قرار بود دوباره از انگلیسی به فارسی بازگردانده شوند. مهدی غبرایی دلیل این کار را چنین توضیح داد: برخی از این آثار به فارسی دری نوشته شده بودند و ناشر تصمیم گرفت که آن‌ها را به فارسی رایج ایران ترجمه کند، زیرا برخی مفاهیم فارسی دری در ایران به‌درستی فهمیده نمی‌شود. این خبر واکنش عتیق رحیمی را برانگیخت. او در یادداشتی که در پاریس نوشت، به‌شدت از این تصمیم اظهار تعجب کرد و بیان کرد که با آگاهی از اینکه دو کتابش که هر دو به فارسی نوشته شده‌اند، از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه خواهند شد، بهت‌زده شده است. رحیمی پرسید که چه کسی این تصمیم را گرفته و چرا این اقدام صورت گرفته است. او این اقدام را نه‌تنها اهانت به زبان فارسی، بلکه توهینی به نویسندگی، ترجمه و حرفه‌ی نشر در دو سرزمین هم‌زبان دانست و خواستار توقف چاپ و پخش کتاب‌هایش شد.
جوایز و افتخارات عتیق رحیمی
جایزه‌ی ادبی یلدا در ایران، به‌عنوان نویسنده‌ی برتر غیرایرانی فارسی‌زبان (۱۳۸۲)
جایزه‌ی ادبی گنکور برای رمان سنگ صبور (۲۰۰۸)
جایزه‌ی بهترین فیلم داستانی در هفتادمین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین برای فیلم بانوی رود نیل
معرفی آثار عتیق رحیمی
در این بخش به معرفی کتاب‌هایی از عتیق رحیمی می‌پردازیم که در ایران و برای مخاطبان فارسی‌زبان منتشر شده‌اند.
سقاها
کتاب «سقاها» نوشته‌ی عتیق رحیمی با ترجمه‌ی بنفشه فریس‌آبادی از نشر چشمه و با ترجمه‌ی محمد جواد کمالی از نشر قطره، منتشر شده است. این رمان زندگی دو مرد افغانستانی را روایت می‌کند که به اجبار یا اختیار خود، در دنیای خشونت‌آمیز و دوران نادیده گرفتن ارزش‌های انسانی، به شیوه‌ای سنتی و قدیمی زندگی می‌کنند. داستان در دو خط موازی پیش می‌رود و این دو مرد که در چنگال قوانین و سنت‌های گذشته اسیر شده‌اند، به‌طرز دردناکی گرفتار فرهنگ و عادت‌های خشونت‌آمیز جامعه‌شان هستند؛ از جمله ازدواج کودکان، سنگسار و محرومیت از آموزش و بهداشت. عتیق رحیمی، در این اثر مانند سایر آثارش، به جست‌وجوی ابعاد تاریک و پیچیده‌ی شر و جهالت تاریخی در افغانستان می‌پردازد و نشان می‌دهد که مردمان گرفتار در چنین فرهنگی یا باید با ظلمت کنار بیایند، یا به تبعید و فرار روی بیاورند. «سقاها» اثری است که به مشکلات تاریخی و اجتماعی افغانستان اشاره دارد و شرایطی را تصویر می‌کند که برای شخصیت‌ها، به‌ویژه در دنیای غربت و تبعید، راهی جز مقابله با ظلم و جهالت باقی نمی‌گذارد.
خاکستر و خاک
رمان «خاکستر و خاک» که در سال ۱۹۹۹ منتشر شد، نقطه‌ی عطفی در مسیر نویسندگی عتیق رحیمی به‌شمار می‌آید. این اثر که در سال ۲۰۰۴ توسط خود نویسنده به فیلم تبدیل شد، جوایز زیادی را از آن خود کرد. داستان رمان حول محور پدربزرگی است که به همراه نوه‌اش در پی بمباران‌های نیروهای روس، خانه‌اش را از دست داده و اکنون در انتظار کامیونی هستند تا آن‌ها را به خانه‌ی پسر پیرمرد در یک معدن دورافتاده‌ی زغال‌سنگ ببرد. این داستان قدرتمند، تراژدی زندگی در افغانستان جنگ‌زده را به تصویر می‌کشد. «خاکستر و خاک» نه‌تنها خود را به‌عنوان اثری مطرح در میان داستان‌های بومی افغانستان معرفی می‌کند، بلکه توانسته است مخاطبان جهانی زیادی را جذب کند. رحیمی در این رمان به زیبایی نشان می‌دهد که چگونه انسان در برابر چنین تراژدی‌های عظیمی، حیرت‌زده و سرگشته می‌شود. «خاکستر و خاک» به زبان نوشته شده و توسط نشر چشمه به انتشار رسیده است.
هزارتوی خواب و هراس
کتاب «هزارتوی خواب و هراس» نوشته‌ی عتیق رحیمی که نخستین بار در سال ۲۰۰۲ منتشر شد، در این ایران با ترجمه‌ی مهدی غبرایی و از نشر ثالث، وارد بازار کتاب شده است. این اثر داستان فرهاد، جوانی افغان است که در سال ۱۹۷۹ و در دوران انقلاب افغانستان زندگی می‌کند. فرهاد که دانشجویی معمولی است و به زندگی بی‌خیال و سرگرمی‌هایی مانند نوشیدن و معاشرت با زنان علاقه دارد، در یکی از شب‌های دوران کودتای حامی شوروی، گرفتار حوادثی می‌شود که زندگی‌اش را تغییر می‌دهند. او پس از کتک خوردن و پیدا کردن خود در خانه‌ای ناشناس، درمی‌یابد که در آستانه‌ی مرگ است و مرز میان واقعیت و توهم برای او محو می‌شود. برای فرار از دست نیروهای نظامی، او باید تمام دلبستگی‌های خود را کنار بگذارد و راهی برای عبور از مرز پیدا کند. این رمان به‌طور عمیق به تنهایی و ترس‌های انسان‌ها در دوران بحرانی و نیز تلاشی برای بقا و فرار از ظلم می‌پردازد.
سنگ صبور
در فرهنگ عامه‌ی ایران، سنگ صبور به سنگی سیاه و جادویی گفته می‌شود که مشکلات و دردهای کسانی که با آن درد دل می‌کنند را جذب می‌کند و اعتقاد بر این است که روزی این سنگ از شدت درد و رنج انسان‌ها منفجر خواهد شد و پایان دنیا فرا خواهد رسید. در رمان «سنگ صبور» اثر عتیق رحیمی، داستان درباره‌ی مردی است که در وضعیت مرگ مغزی به سر می‌برد و در بستر خوابیده است. همسر او که از او به خاطر قربانی‌شدن در جنگ دلخور است، در کنار او می‌ماند و با او سخن می‌گوید. زن با وجود خشم و دلخوری‌هایش، هنوز او را دوست دارد و اسرار و درد دل‌های خود را برای او بیان می‌کند. رمان به بررسی زندگی زنی تحت سلطه‌ی طالبان می‌پردازد که با نثر قدرتمند و بی‌پروای خود، داستانش را از محدودیت‌ها و مشکلات اجتماعی و فردی روایت می‌کند. این اثر که برنده‌ی جایزه‌ی گنکور شده، به زیبایی زندگی زنان در یک جامعه‌ی سرکوب‌گر را به تصویر می‌کشد. کتاب با ترجمه‌ی مهدی آذری و از نشر یوبان، منتشر شده است.
لعنت به داستایوسکی
کتاب «لعنت به داستایوسکی» که نخستین بار در سال ۲۰۱۱ منتشر شد، داستان مردی به نام رسول را روایت می‌کند که در اتاقی کوچک در کابل زندگی می‌کند. دنیای رسول پر از کتاب‌های داستایوفسکی و یادگاری‌هایی از دوران تحصیلش در لنینگراد است و همچنین یادگاری‌هایی از نامزدش. زمانی که رسول در یک صحنه‌ی شبیه به آغاز رمان جنایت و مکافات، فردی را با تبر به قتل می‌رساند، به نوعی همذات‌پنداری با راسکولنیکوف، شخصیت اصلی کتاب داستایوفسکی پیدا می‌کند. رسول در خیابان‌های جنگ‌زده‌ی کابل، به جست‌وجوی معنای جنایتی که مرتکب شده است، می‌رود، اما با دنیایی مواجه می‌شود که در آن مرز بین حقیقت و داستان و واقعیت و خیال به شکلی خطرناک محو شده است.
تصویر بازگشت
کتاب «تصویر بازگشت» شامل دو داستان کوتاه است. داستان اول در شب و دومی در روز روایت می‌شود. در داستان اول، در دنیای شبانه، راوی به بازگشت و استقبال از مردم می‌پردازد، درحالی‌که در داستان دوم، در روز و در هشتادویکمین روز از عقب‌نشینی طالبان از کابل، راوی برای استقبال از بازگشت‌کنندگان به وطن، هر روز به میدان هوایی می‌رود.
معرفی کتاب‌های صوتی عتیق رحیمی
کتاب صوتی هزارتوی خواب و هراس
کتاب صوتی هزار توی خواب و هراس، نوشته‌ی عتیق رحیمی، داستان فرهاد، دانشجویی در افغانستان پیش از حمله شوروی است. این روایت پرتنش، هراس و اندوه مردم آن دوران را در قالب داستانی خواندنی به تصویر می‌کشد. فرهاد، پس از شبی پرحادثه که زندگی‌اش را دگرگون می‌کند، میان خیال و واقعیت در جست‌وجوی هویتش و راهی برای نجات از شرایط دشوار گرفتار می‌شود. این اثر پرفروش، با ترجمه مهدی غبرایی و صدای میلاد تمدن، تصویری عمیق از ترس و بی‌هویتی در مواجهه با قدرت‌های بزرگ ارائه می‌دهد.
کتاب صوتی خاکستر و خاک
کتاب صوتی خاکستر و خاک نوشته‌ی عتیق رحیمی، داستانی تأثیرگذار درباره‌ی غم و اندوه بازماندگان جنگ است. این اثر به‌جای روایت یک داستان سیاسی یا جنگی، بر تأثیرات عمیق جنگ بر هویت و انسانیت تمرکز دارد. کتابْ داستان زندگی پیرمردی به نام دستگیر و نوه‌ی ناشنوایش یاسین را روایت می‌کند که برای دیدار مراد، پسر دستگیر، به معدنی زغال‌سنگ می‌روند تا خبری تلخ را به او برسانند. روایت در فضایی ذهنی و پر از واگویه‌های درونی شخصیت‌ها پیش می‌رود و به‌خوبی حس تنهایی و اندوه ناشی از جنگ را منتقل می‌کند. این اثر که اولین رمان عتیق رحیمی است، در سال ۲۰۰۰ منتشر شد و فیلمی نیز به کارگردانی او بر اساس آن ساخته شد که مورد تحسین منتقدان قرار گرفت.
از خاکستر و خاک دو نسخه‌ی صوتی ساخته شده؛ یکی با صدای امیرحسین عاملی و دیگری با صدای خود عتیق رحیمی که صدایش، به جذابیت کتاب اضافه کرده است.
کتاب صوتی سقاها
کتاب صوتی سقاها نوشته‌ی عتیق رحیمی، با ترجمه‌ی بنفشه فریس‌آبادی و گویندگی رامین ناصرنصیر، داستانی است درباره‌ی تلاش دو مرد افغانستانی برای بازپس‌گیری کنترل سرنوشت خود. این روایت در روز تاریخی ۱۱ مارس ۲۰۰۱، هم‌زمان با تخریب مجسمه‌های بودا در بامیان توسط طالبان رخ می‌دهد.
عتیق رحیمی با روایت موازی، داستان را میان کابل و شهرهای پاریس و آمستردام پیش می‌برد و از پیوندی شاعرانه و فلسفی برای نشان‌دادن تضاد دنیای جدید و کابل تحت سلطه‌ی طالبان بهره می‌گیرد. این اثر برای نخستین بار در سال ۲۰۱۹ منتشر شد.
