کتاب سازمان همکاری شانگهای

کتاب سازمان همکاری شانگهای اثری از حامد فرهمند معین، محمد ابراهیم سماوی و مسعود آقاکوچکی است که به ماهیت، وضع موجود و پتانسـیل‌های همکاری این سازمان می‌پردازد.

 درباره کتاب سازمان همکاری شانگهای

یکی از چالش‌های جمهوری اسلامی ایران، وابستگی به برخی از نظامات اقتصاد جهانی است. نمونه اخیر آن، اعمال تحریم‌های اقتصادی بر ایران است که دلیل اثرگذاری آن، وابستگی ایران (هم‌چون‌ بسیاری از کشورها) به زیرساخت‌ها و ابزارهای جهانی است. مورد دیگر، اعمال تحریم‌های اقتصادی بر کشور روسیه جهت عقب راندن این کشور در بحران اوکراین است. با وجود چنین تهدیداتی از ناحیه بیرونی، کاهش وابستگی از طریق متنوع کردن بهترین توصیه است.

بنابراین یکی از استراتژی‌های مناسب جهت مقابله با فشارها و تهدیدات، گسترش همکاری‌های چندجانبه با سایر کشورها از جمله کشورهای نوظهور شرق است. این هدف از طریق پیوستن به اتحادهای موجود سریعتر محقق خواهد شد. اما باید توجه داشت که ‌صرفِ علاقه ‌ایران برای پیوستن به این اتحادیه‌ها کافی نیست؛ چراکه تجربه نشان داده است که اگر ایران آورده‌ای برای این اتحادیه‌ها نداشته باشد، با عضویت ایران در این نهادها موافقت نمی‌گردد و یا جایگاه درخوری به ایران داده نمی‌شود. برای حل این معضل، در این طرح پیشنهاد شده است که حجم بالای خرید انرژی شرق از ایران از یک‌سو و خرید کالا و خدمات ایران از این کشورها از سوی دیگر، بهانه ‌ایجاد بستری مطمئن برای تسویه ‌مالیِ تبادلات کالا و انرژی قرار گیرد. این سامانه می‌تواند به‌مرور زمان، تمامی اجزای یک نظام جامعِ تبادلات مالی فرامرزی از جمله سیستم پیام‌رسانی مستقل، سامانه ‌تسویه ‌تراکنش‌ها و بسترِ پرداخت خالصِ حساب تسویه را براساس ترتیبات مقرر بین ارزی ایجاد نماید. چنین بستری در بلندمدت، نظامی هم‌چون‌ نظام تبادلات مالی منطقه‌ایِ اتحادیه اروپا را برای شرق ایجاد خواهد کرد. به نظر می‌رسد این طرح در اتحادیه‌هایی هم‌چون‌ سازمان همکاری شانگهای، مورد پذیرش اعضا قرار گیرد و موجبات ارتقای جایگاه ایران در این اتحادیه‌ها را فراهم آورد.

بهترین بستر جهت تحقق اجرای هدف کتاب، سازمان همکاری شانگهای (SCO) شناسایی شد. این سازمان، بزرگ‌ترین سازمان بین‌المللی پس از سازمان ملل متحد است که اعضای دائم و ناظر آن مجموعاً دارای ۵۰ درصد خشکی کره ‌زمین و ۶۵ درصد جمعیت جهان هستند. با توجه به درخواست‌های متعدد از سوی سایر کشورها برای عضویت در این سازمان، قدرت آن در منطقه و جهان روز به روز بیش‌تر خواهد شد. به لحاظ تاریخی، این سازمان از سال ۱۹۹۶ میلادی در قالب گروه شانگهای ۵ با هدف غیرنظامی کردن مرز چین و شوروی تشکیل شد. با توجه به موفقیت آن در انجام مأموریت‌ها، از سال ۲۰۰۲ اهداف خود را توسعه داد و از سال ۲۰۰۴ شروع به جذب اعضا کرد. تا سال ۲۰۱۷ میلادی، شش کشور عضو اصلی این سازمان هستند که مهم‌ترین آن‌ها کشورهای چین، روسیه و قزاقستان است. کشور هند نیز به همراه پاکستان که جزو اعضای ناظر بودند، در حال انجام اقدامات مربوطه جهت عضویت دائم هستند. علاوه‌بر اعضای دائم، چهار کشور عضو ناظر SCO هستند که ایران جزو آن‌هاست. شش کشور دیگر از جمله ترکیه نیز برای عضویت ناظر درخواست داده‌اند که هنوز با درخواست آن‌ها موافقت نشده است. در کل اهداف جدید سازمان که در منظور و اساس‌نامه آن درج شده است، ترکیبی از اهداف سیاسی، امنیتی و اقتصادی است که با هدف طرح کتاب همخوانی دارند.

 خواندن کتاب سازمان همکاری شانگهای را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 پژوهشگران حوزه اقتصاد بین‌الملل مخاطبان این کتاب‌اند.

 بخشی از کتاب سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه ظهور کرد. هدف اولیه ‌تأسیس این سازمان، غیرنظامی کردن مرز بین چین و شوروی بود. گروه «شانگهای ۵» در ۶ اردیبهشت ۱۳۷۵ (برابر ۲۶ آوریل سال ۱۹۹۶) با امضای توافق‌نامه ای به‌منظور «تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی» توسط رهبران وقت کشورهای قزاقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان به وجود آمد. این کشورها مجدداً در تاریخ ۲۴ آوریل سال ۱۹۹۷ میلادی، توافق‌نامه ای به‌منظور «کاهش نیروهای نظامی در مناطق مرزی» در مسکو به امضا رساندند.

نشست‌های اعضای شانگهای ۵ در سال ۱۹۹۸ در شهر آلماتی (قزاقستان)، در سال ۱۹۹۹ در بیشکک (قرقیزستان) و در سال ۲۰۰۰ در شهر دوشنبه (تاجیکستان) برگزار شد. نشست این گروه در سال ۲۰۰۱ در شهر شانگهای در چین برگزار شد. در این نشست کشور ازبکستان به‌عنوان عضو جدید پذیرفته شد که عملاً نام گروه را به «شانگهای ۶» تغییر داد. سپس در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱، سران کشورهای عضو در نشستی ضمن قدردانی از عملکرد گروه شانگهای ۶، تأسیس «سازمان همکاری شانگهای» را با هدف افزایش سطح همکاری‌ها اعلام کردند. سران کشورهای عضو در ۱۷ خرداد ۱۳۸۱ (ژوئن ۲۰۰۲) در شهر سن پترزبورگ روسیه گرد آمدند تا جزئیات اساسنامه سازمان را (شامل اهداف، ساختار و راهکارها) به بحث بگذارند. پس از این توافق‌نامه‌، موجودیت سازمان عملاً از نظر حقوق بین‌الملل رسمیت پیدا کرد (SCO,a, ۲۰۱۷).

منشور سازمان همکاری شانگهای در دیدار سران اعضای سازمان در ژوئن سال ۲۰۰۲ در سنت پترزبورگ امضا شد. این منشور، سند قانون اساسی این سازمان است که به تشریح اهداف سازمان و اصول آن، ساختار اقدامات و فعالیت‌های اصلی می‌پردازد. بدین ترتیب این سازمان در سال ۲۰۰۱ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان پایه‌گذاری شد. دو کشور چین و روسیه، نقش اصلی و تعیین‌کننده را در سازمان همکاری شانگهای دارند (Millward, ۲۰۰۷).

۳-۱ اعضای سازمان

علاوه‌بر اعضای اصلی شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان، ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند به‌عنوان اعضای ناظر به سازمان ملحق شدند. (Wikipedia, ۲۰۱۷). در ادامه کشورهای بلاروس در سال ۲۰۱۰ و افغانستان در سال ۲۰۱۲ به جمع اعضای ناظر پیوستند. در تاریخ ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۵، این سازمان با عضویت کامل هندوستان و پاکستان موافقت کرد. با امضای تفاهم‌نامه ‌تعهدات در تاریخ ۲۴ ژوئن ۲۰۱۶ در تاشکند، فرآیند رسمی عضویت دائم این دو کشور در سازمان همکاری شانگهای آغاز شد و انتظار می‌رود تا انتهای سال ۲۰۱۷، این دو کشور عضو اصلی شده باشند. به همین دلیل این دو کشور جزو کشورهای در حال الحاق دسته‌بندی می‌شوند .(Express Tribune, ۲۰۱۶) این در حالی است که ایران نیز درخواست عضویت کامل خود را ارایه کرده است که پذیرش آن به تکمیل فرآیند پیوستن هند و پاکستان منوط شده است (SCO,a, ۲۰۱۷). جدول ۲ کشورهای حاضر در سازمان همکاری شانگهای را نشان می‌دهد.