کتاب خطبه البیان

کتاب خطبه البیان، نوشته دکتر رضا اسدپور، تحلیل تاریخی، عرفانی و تصحیح شرح میر سید شریف آملی، کتابی در حوزه عرفان و تصوف و کلام امام علی (ع) است.

این کتاب به معرفی و تحلیل یک خطبه شگفت‌انگیز عارفانه از امام علی (ع) به نام «خطبه البیان» و شرح‌های مختلفی که توسط اهل تصوّف و عارفان در طول تاریخ بر آن نوشته شده است می‌پردازد و نیز، شرحی ناشناخته از سده دهم هجری نوشته عارفی مازندرانی به نام میر سید شریف آملی را معرفی و تصحیح می‌کند.

درباره کتاب خطبه البیان

خطبه البیان از خطبه‌های منسوب به مولا علی (ع)، حاوی کلمات مسجّعی از اوصاف الهی است که با ضمیر «أنا» (من) آغاز شده و به شرح حال امام به عنوان ولی و انسان کامل، در حالت جذبه‌ی الهی و فنای فی‌الله، اشاره دارد. از این رو شباهت فراوانی با شطحیات اهل تصوّف و عقاید غلات داشته و همواره مورد توجّه صوفیه و فرقه‌های شیعه و باطنیه، بوده است.

در این کتاب، ابتدا در باب متن و شروح این خطبه، یک تحقیق دقیق تاریخی ارائه شده و آثاری که تمام یا بخش‌هایی از آن را ذکر کرده‌ا‌ند، همراه با موافقان و مخالفان خطبه معرّفی می‌شوند.

با توجّه به وجود برخی تشابهات بین معانی عبارات خطبه و شطحیات صوفیان و دیدگاه های غالیان، هر یک از این موارد در فصل‌های جداگانه مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته و سپس ملاحظاتی درباره‌ی تأویل آن که گرد مسئله کلیدی «انسان کامل» می‌گردد، بیان شده است.

در پایان، دکتر رضا اسدپور تصحیح یک شرح مهمّ ناشناخته بر خطبةالبیان که متعلّق به عارفی از عصر صفوی به نام میر سیّد شریف نقطوی آملی می‌باشد، همراه با تحقیقی در زمینه‌ی زندگی و آثار شارح و نسخه‌شناسی شروح را آورده است.

خواندن کتاب خطبه البیان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

خواندن این کتاب را به همه علاقمندان عرفان و تصوف و خطبه‌های عرفانی امام علی (ع) بخصوص دانشجویان و پژوهشگران متون عرفانی و نسخ خطی و همه کسانی که مشتاق آشنایی بیشتر با مضامین عرفانی کلام امام هستند، پیشنهاد می‌کنیم.

درباره رضا اسدپور

رضا اسدپور متولد سال ۱۳۵۲ در شهر شیرگاه استان مازندران، دارای مدرک کارشناسی زبان و ادبیات ایتالیایی از دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۵، کارشناسی ارشد ادیان و عرفان از دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در سال ۱۳۷۹ و دکتری عرفان اسلامی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در سال ۱۳۸۸ است.

او در دهه هفتاد مسئول انجمن ادبی شیرگاه و مسئول کانون ادبی خانه فرهنگ نور تهران بوده است. در سوابق شغلی خویش تدریس هنر و ادبیات در برخی مدارس شهرهای تهران، شیرگاه، قائم شهر و مسئولیت فرهنگی و تدریس دروس الهیات دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران را دارا می‌باشد. و از سال ۱۳۸۳ تاکنون عضو هیئت علمی و استادیار گروه الهیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر و مدرس دروس ادیان و عرفان و فلسفه و منطق است.

وی همچنین از سال ۱۳۹۵ مدیر مسئول و مؤسس مؤسسه فرهنگی هنری «پژوهشگاه مینوی خرد نونگاه مهراسپند» با مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیر انجمن ادبی «نقش سخن» با مجوز از بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان است و از سال ۱۳۹۸ مدیر مسئول نشر شاپار است. از رضا اسدپور کتاب‌های زیر منتشر شده است:

از شور و شکفتن، بازنویسی کتاب تمهیدات اثر عین القضات همدانی، آواز راز، بازنویسی و تلخیص داستانهای رمزی- عرفانی شیخ اشراق سید حیدر آملی، مجموعه شناخت نامه مازندران، شطح‌واره‌های بی‌قرار، گزیده اشعار سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۷، حدیث حقیقت به روایت شروح عرفانی، معرفی و تصحیح چند شرح ناشناخته و خطبه البیان: تحلیل تاریخی، عرفانی و تصحیح شرح میر سید شریف آملی.

وی مقالات متعددی در حوزه ادیان و عرفان و ادبیات عرفانی در مجلات علمی پژوهشی و تخصصی منتشر کرده است. و نیز درس‌گفتارها و سخنرانی‌هایی در خصوص عرفان و فلسفه و شرح عرفانی اشعار مولانا، حافظ، شبستری و مباحثی چون معنای زندگی، فن بیان و سخنوری و ... در مجامع ادبی و فرهنگی و دانشگاهی ایراد نموده است.

بخشی از کتاب خطبه البیان

وقتی که برای اولین بار کتاب «شرح خطبةالبیان» محمد بن محمود دهدار شیرازی را خواندم از مطالعه عبارات آن، دچار حیرت و شگفتی گشتم. در آن هنگام، اولین پرسشی که از ذهنم خطور کرد، این بود که: آیا می‌توان این خطبه را شطح نامید؟ وقتی که جمله: «أنا الاوّل، أنا الآخر، أناالظّاهر، أناالباطن» بر زبان امام اوّل شیعیان و «انسان کامل» عرفان، جاری می‌شود، پس«أناالحق» گوئی حسین بن منصور حلّاج و «سبحانی و ما أعظم شأنی» خوانی بایزید بسطامی، چندان بعید به نظر نخواهد آمد.

خطبةالبیان، حاوی کلمات موزونی از اوصاف الهی است که با ضمیر «أنا» (من) آغاز شده و به شرح حال امام به عنوان ولی و انسان کامل، در حالت جذبه‌ی الهی و فنای فی الله، اشاره دارد؛ از این رو شباهت فراوانی با شطحیات اهل تصوّف و عقاید غلات داشته و همواره مورد توجّه صوفیه و فرقه‌های شیعه و باطنیه، بوده است.

همین امر سبب شده است که برخی از محدّثان و علمای مخالف با تصوّف، در صحّت انتساب آن به امام تردید کرده و یا آن را رد کرده و ساخته و پرداخته‌ی غالیان و صوفیان بدانند.

علی‌رغم ملاحظات دقیق نسبت به این خطبه و نگارش شرح و تأویل‌های عمیق بر آن، توسّط اهل عرفان و تصوّف، همچنان مخالفت‌های جدّی با آن و شرح‌هایش، توسّط عالمانی که معارف تصوّف را برنمی‌تابند، وجود دارد؛ و امروزه نیز تعداد علما و فقهائی که صحّت اصالت متن و انتسابش را به امام(ع) تأئید می‌کنند، انگشت شمارند.

خطبةالبیان در نهج‌البلاغه ذکر نشده است امّا عباراتی از آن تحت همین عنوان یا بدون ذکر نام و یا با نام‌های دیگر در برخی منابع کهن یافت شده است.

در سده‌های اخیر متن‌های متفاوت و طولانی‌تری از این خطبه منتشر شده است که بر تردیدهای انتساب آن به امام افزوده است؛ و وجود برخی اشکالات زبانی و پیشگوئی‌های بحث برانگیز در این روایت‌های متفاوت از خطبه، دست‌آویز نگارش برخی ردّیه‌ها بر آن شده است.

از محقّقان خارجی که این خطبه را مورد تحقیق و تحلیل قرار داده‌اند، باید از لوئی ماسینیون و هانری کربن یاد کرد. ماسینیون متن تصحیح شده‌ای از این خطبه را همراه با یک تحلیل دقیق تاریخی و تأویلی در مقاله‌ای تحت عنوان: «انسان کامل در اسلام و اصالت نشر آن» به زبان فرانسه در نشریه‌ای آورده است که ترجمه‌ی عربی این مقاله را عبد الرّحمن بدوی در کتاب «الانسان الکامل فی الاسلام» به چاپ رسانده است.

هانری کربن نیز حاصل تحقیقات خود را در خصوص این خطبه در قالب سلسله درس‌هایی در دانشگاه سوربن در سال ۱۹۷۳ میلادی ارائه کرده است که بعدها توسّط شاگردش پیر لوری در کتابی تحت عنوان: «کیمیا به مثابه صنعت قدسی» منتشر گشته است.

درباره‌ نسبت خطبه با شطح، ابتدا معانی مختلف شطح و زمینه‌های ظهور آن به ویژه از منظر روزبهان بقلی بررسی شده و سپس نظر محقّقان و شارحان خطبه ذکر شده است. از آن میان برخی، خطبةالبیان را به مثابه شطح شمرده‌اند و برخی دیگر آن را از متشابهات دانسته و اطلاق عنوان شطح را بر آن، به جهت اسائه ادب، جایز نشمرده‌اند.

درباره‌ی نسبت خطبه با غلو نیز پس از ارائه تعاریف و عقاید مهمّ غالیان و خاستگاه و زمینه‌های ظهور غلو، دو دیدگاه عمده مورد پژوهش قرار گرفته است.

در تحلیل مفاهیم عرفانی خطبةالبیان، ابتدا ملاحظاتی درباره‌ی تأویل بیان گردید و مسئله‌ی «انسان کامل» به عنوان کلید اصلی تأویل این خطبه مورد کنکاش واقع شده و جایگاه امام به عنوان مظهر انسان کامل در عرفان اسلامی و بخصوص شیعی بیان شد.

بخش پایانی کتاب به تصحیح نسخه‌های یافت شده شرح خطبةالبیان سیّد شریف آملی نقطوی، همراه با معرّفی زندگی و آثار شارح و اطّلاعاتی در زمینه نسخه‌شناسی این شروح، اختصاص یافته است.