کتاب اندیشه دینی معاصر؛ دفتر دوم

کتاب اندیشه دینی معاصر؛ دفتر دوم نوشته سید ضیا مرتضوی و داود فیرحی و حمیدرضا شریعتمداری است. کتاب اندیشه دینی معاصر؛ دفتر دوم را انتشارات میراث اهل قلم منتشر کرده است.

درباره کتاب اندیشه دینی معاصر؛ دفتر دوم

اندیشه از سنخ حرکت است؛ حرکت عقل به عنوان یک توان خدادادی، از معلومات و شناخت‌های تصوری و تصدیقی موجود به سوی کشف واقعیات و حقایق. اصل پذیرش دین نیز بر پایهٔ داوری عقل و فرمان قوهٔ عاقله است؛ البته ابزار شناخت تفصیلی حقایق دینی همانند واقعیات تکوینی محدود به این قوه نیست، اما بی‌شک عقل عام‌ترین ابزار مشترک انسانی در درک و شناخت حقایق کلی به شمار می‌رود. این ابزار و در نگاهی عام‌تر همهٔ ابزارهای تکوینی که آدمی برای درک و شناخت حقایق دینی در هر سه بخش عقاید و احکام و اخلاق در اختیار دارد، با این پرسش روبه‌رو است که قلمرو آن چیست؟ این پرسش مهم را با رویکردهای مختلف می‌توان مطرح کرد و به آن پاسخ داد.

 یکی از رویکردها نیز نگاه فقهی است. پاسخ به این پرسش از نگاه فقهی می‌تواند با رجوع مستقیم به مواردی از آیات و روایات و غیر آن باشد؛ مانند آیهٔ «فَبَشّر عبادی الّذین یستمعون القولَ فیتّبعونَ احسنه.» اما سطحی دیگر از پاسخ، به مجموعه‌ای از اصول کلی و در واقع به پیش‌شرط‌هایی برمی‌گردد که در نگاهی عام‌تر و کلی‌تر، زمینهٔ آزاداندیشی دینی را فراهم می‌سازد. آنچه در این کتاب به آن پرداخته می‌شود، ناظر به همین سطح است. بدین رو در این کتاب پس از طرح پرسش، به شش محور کلی به عنوان بخشی از مبانی آزاداندیشی دینی پرداخته شده که عبارتند از: تفکیک میان امور قطعی و نظری دین؛ شناخت ماهیت، قلمرو و پیشینهٔ اجتهاد؛ شناخت میزان اعتبار اجماع؛ شناخت مرز اجتهاد و بدعت؛ شناخت مرز اسلام و کفر و قلمرو تکفیر؛ شناخت جایگاه ادلهٔ نقلی. مبانی و پیش‌شرط‌های آزاداندیشی محدود به موارد پیش‌گفته نیست و مقالهٔ حاضر نیز در صدد استقرا و گزارش همهٔ استدلال‌ها بر این امر نمی‌باشد؛ اما در سایهٔ شناخت و پایبندی به اصول و مبانی عام که در حوزه‌های مختلف کارایی دارد، می‌توان به پشتیبانی فقهی از آزادی برخاست و در کنار ادلهٔ خاص، زمینه‌ساز چنین رویکردی به آزادی اندیشه و دانش بود.

خواندن کتاب اندیشه دینی معاصر؛ دفتر دوم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام علاقه‌مندان به شناخت اندیشه دینی معاصر پیشنهاد می‌کنیم. 

بخشی از کتاب اندیشه دینی معاصر؛ دفتر دوم

سلام مجموعهٔ به‌هم‌پیوسته و گسترده‌ای از باورهای اعتقادی و آموزه‌های عملی است که اگرچه اجزای آن از نظر جایگاه و نقش در هدایت و خوشبختی انسان، در یک ردیف نیستند و بخشی در ذیل بخشی دیگر جای می‌گیرد و معنا پیدا می‌کند و برخی الزامی و برخی غیرالزامی‌اند، از نظر پذیرش و ایمان به آنها با فرض ثبوت، همه در یک درجه از اهمیت هستند؛ چنانکه تکذیب پیامبر (ص) در یک حکم فرعی و جزئی، همانند انکار مستقیم ایشان خواهد بود. با این حال یکی از مسائل مهمی که از یک سو در شمار مبانی آزاداندیشی به شمار می‌رود و از سوی دیگر ملاکی برای تعیین قلمرو آن است، توجه به این واقعیت است که همهٔ آنچه اکنون به عنوان اجزای دین و شریعت می‌شناسیم و ریشه در منابع دینی دارد، از نظر قوت و ثبوت استناد به متن دین و حقیقت آنچه بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است، یکسان نیست و تنها بخش کمی از آن را می‌توان در شمار امور قطعی دانست و این بخش در محدودهٔ احکام شریعت - چنانکه شهید آیت‌الله صدر خاطرنشان کرده است - چه بسا بیش از پنج درصد نباشد؛ زیرا بخش عمدهٔ احکام، به‌ویژه جزئیات آن، از منبع روایات استخراج شده است و به نقل دقیق روایات نمی‌توان قطع یافت؛ هر قدر هم راویان امین باشند. بر فرض هم که در جایی اطمینان به صدور پیدا شود، همان‌گونه که آن فقیه شهید یادآور شده، فهم ما از آنها اینک تنها بر پایهٔ وضع کنونی خود است و هیچ گاه نمی‌توانیم همهٔ شرایط و فضا و محیط صدور آن را به دست آوریم که چه بسا نکته‌ای را به دست دهد. افزون بر این که در مقایسه و ایجاد سازگاری میان نصوص و ادله، گاه در ترجیح، دچار خطا می‌شویم و چه بسا استثنایی داشته که به دست ما نرسیده یا به آن توجه نکرده‌ایم. 

در حوزهٔ اعتقادیات نیز به‌رغم آن‌که اصول آن بر پایهٔ شناخت عقلی شکل می‌گیرد، کم‌وبیش همین‌گونه است و یک منشأ بزرگ آن خود اصل استناد به ادلهٔ نقلی از جمله قرآن کریم و چگونگی استظهار و برداشت از آن و در عین حال وجود آیات متشابه است و شاهد گویای آن، وجود دیدگاه‌ها و اعتقادات مختلف است که در مسائل گوناگون میان اندیشمندان یک نحله و مذهب فکری و اعتقادی و با یک رویکرد علمی وجود دارد؛ چه رسد به اختلافات در مذاهب و مکاتب مختلف و با رویکردهای مختلف حدیثی، فقهی، کلامی، فلسفی و عرفانی. این است که به عنوان نمونه حتی در تعریف مرز اسلام و کفر، در میان فقهای شیعه، آنچه بر آن اشتراک نظر وجود دارد تنها دو پایهٔ «ایمان به خدای یکتا» و «ایمان به نبوت پیامبر اکرم (ص)» است و دربارهٔ اعتقاد به آنچه ضروری دین خوانده می‌شود، نگاه یکسانی وجود ندارد و در حالی که فقهایی مانند محقق حلی و فقهای پس از او، انکار آن را مستقلا مایه کفر دانسته‌اند، فقهای پیش از وی دربارهٔ آن سکوت کرده‌اند و فقهای معاصر نوعا آن را مستقل ندیده و تنها در فرض این که به انکار توحید یا نبوت بینجامد موجب خروج از اسلام شمرده‌اند؛ چنانکه در شناخت و فهم معانی آیات الهی تنها بخشی از آنها اصول مسلّم اسلامی را به دست می‌دهد که آیات محکم به شمار می‌رود و تکیه‌گاه فهم سایر آیات است.