کتاب مشق اخلاق؛ دفتر چهارم

امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) در خطبه‌ای بر فراز منبر مسجد کوفه، پس از تذکّر اینکه مرگ و عالم قبر، قطعی است و هیچ‌کس گریزی از آن ندارد، اوضاع و احوال قبر و عالم برزخ را تشریح کرده، می‌فرمایند: «یا عِبَادَ اللَّهِ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ لِمَنْ لَا یغْفَرُ لَهُ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ الْقَبْرَ فَاحْذَرُوا ضَیقَهُ وَ ضَنْکهُ وَ ظُلْمَتَهُ وَ غُرْبَتَهُ إِنَّ الْقَبْرَ یقُولُ کلَّ یوْمٍ: أَنَا بَیتُ الْغُرْبَةِ أَنَا بَیتُ التُّرَابِ أَنَا بَیتُ الْوَحْشَةِ أَنَا بَیتُ الدُّودِ وَ الْهَوَامِّ وَ الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَان»

بنابر تصریح قرآن کریم، مسلمانان باید «غضّ بصر» داشته باشند، یعنی علاوه بر پرهیز از نگاه حرام و آلوده، نگاه آنان به زیر افتاده باشد و از نگاه‌های بیهوده و اضافی که باعث فراهم شدن زمینهٔ گناه و بی ادبی می‌شود، دوری کنند.

امام صادق (ع) به یکی از اصحاب خود می‌فرمودند: اگر میان دو نفر از شیعیان اختلاف و منازعه‌ای دیدی، برای اصلاح آن، از مال من استفاده کن: «إِذَا رَأَیتَ بَینَ اثْنَینِ مِنْ شِیعَتِنَا مُنَازَعَةً فَافْتَدِهَا مِنْ مَالِی» راوی نقل می‌کند که میان من و فرد دیگری اختلاف و نزاعی وجود داشت. با وساطت مفضّل، یکی از شاگردان امام صادق (ع) ‌ و مبلغی‌که وی برای رفع اختلاف به ما داد، میان ما صلح وآشتی برقرار شد. وقتی مطمئن شد دیگر اختلاف و درگیری بین ما وجود ندارد، گفت: بدانیدکه این پول مال خود من نیست، امام صادق (ع) به من فرموده‌اند چون دو شیعه با هم نزاع دارند و می‌توانم مثلاً با پولی میان آنان آشتی دهم، از مال‌آن حضرت میان آن دو را اصلاح کنم. و این پول از مال ایشان است.

نکتهٔ ظریف کوه‌نوردی آن است که اگر لغزش‌های کوچک مورد توجه قرار نگیرد، منجر به سقوط و پرتاب‌های بزرگ خواهد شد. یعنی اگر پای کوه‌نورد، کمی بلغزد، فوراً باید با صبر و استقامت، جبران آن را بکند و خود را به جایگاه محکمی برساند یا به تکیه‌گاه مورد اطمینانی تکیه کند یا سنگ محکمی در اطراف خود بیابد و آن را دستاویز قرار دهد تا سقوط نکند و بتواند به حرکت خود ادامه دهد. حال اگر به لغزش کوچک خود توجه نکند و چاره‌ای برای آن نیندیشد، آن لغزش کوچک با آن که در ابتدای امر، جلوه‌ای ندارد، او را به پایین کوه پرتاب خواهد کرد. حرکت معنوی انسان و صعود و سقوط او نیز نظیر کوه‌نوردی است؛ به این معنا که یک لحظه بی‌توجّهی و غفلت یا یک گناه کوچک، ممکن است منجر به سقوط او شود

زن و شوهر علاوه بر نسبت زوجیت باید دو رفیق دلسوز برای یکدیگر باشند. اگر در امر زندگی رفاقت نباشد کار دشوار است. به طور کلی، اگر در هر جایی، خاصه محیط خانواده، قانون مطلق به تنهایی حکم‌فرما باشد، آثار مطلوبی در پی نخواهد داشت. چنان‌که عاطفه به تنهایی نیز سودبخش نیست و مفسده می‌آورد. بنابراین، قانون و عاطفه و محبّت و صمیمیت باید همراه یکدیگر باشند: «انَّ اللهَ یأمُر بِالْعَدْلِ وَ الْاحْسَانِ» به درستی که خداوند مردم را دستور به عدل و احسان می دهد. زن و مرد در حالی که موظف به رعایت قوانین اسلام هستند، باید رفیق و دلسوز یکدیگر نیز باشند.

حمایت از جمهوری اسلامی، امری لازم و مقدّس است، امّا امروزه مشاهده می‌شود افرادی به عنوان حمایت از جمهوری اسلامی دروغ می‌گویند، غیبت می‌کنند، تهمت می‌زنند و توهین می‌کنند، در حالی که به راستی یک احتمال از هزار احتمال هم منجّز تکلیف است و قبر و قیامت سختی برای آنان رقم می‌زند.

این سخن‌های چو مار و کژدمت مار و کژدم می‌شود گیرد دمت واقعاً اگرکسی احتمال بدهد غیبت‌ها، تهمت‌ها و شایعه‌پراکنی‌ها، در قبر او به صورت عقرب و مار مجسّم می‌شوند و او را می‌گزند، از این گناهان پرهیز خواهد کرد، چه رسد به اینکه این موضوع، قطعی و یقینی است. آنچه امروزه در جامعه رخ می‌دهد، حقه‌بازی‌ها و نیرنگ‌هایی که در امور اقتصادی و سیاسی روایج یافته، غیبت‌هایی که در جلسات مختلف پشت سر افراد می‌شود، شایعات، دروغ‌های رایج و تهمت‌هایی که در روزنامه‌ها و سایت‌ها به افراد زده می‌شود، همه و همه از عدم باور و یقین به معاد و حسابرسی اعمال ناشی می‌شود. اگر احتمال وقوع معاد و احتمال گرفتاری‌های قبر و برزخ در ذهن این‌گونه افراد وجود داشته باشد، دست از رفتار خود بر می‌دارند.

اگر شما در جلسه‌ای نشسته باشید و عقرب بزرگی در آنجا پیدا شود و ناگهان در بین جمعیت گم شود، چه می‌کنید؟ آیا همه از ترس آن عقرب فرار نمی‌کنید؟ این در حالی است که اگر آن عقرب در میان جمعیت هزار نفری، یک نفر را نیش بزند، احتمال گزیده شدن هر نفر، یک هزارم است، امّا با این حال، همه از جای خود بلند می‌شوند و احتمال یک هزارم نیز برای آنان منجّز تکلیف است و همه را تکان می‌دهد. وقتی چنین احتمالی انسان را تکان می‌دهد، آیا شایسته نیست احتمال مؤانست انسان با مار و عقرب گزنده در قبر، او را از غیبت، تهمت، زخم زبان و شایعه باز دارد؟

در شرایطی که جامعه با بحران معیشتی و اقتصادی مواجه است و مردم در تنگنا و مضیقه واقع شده‌اند، همهٔ مؤمنین وظیفه دارند از همدیگر دستگیری کنند و در حدّ توان، در رسیدگی به مستمندان و به خصوص آبرومندانی که امروزه وضعیت معیشتی نامطلوبی دارند، کوشا باشند. در این شرایط، کوتاهی مسئولان نباید بهانه قرار گیرد و مانع کمک‌رسانی مردم به همدیگر شود.

اولادی که در اثر گناه پدر و مادر یا در اثر غذای حرام، شقاوت‌مند شده است، در قیامت به آنان نفرین می‌کند و از آن‌دو بازخواست می‌کند؛ به مادرش می‌گوید: چرا وقتی من در شکم تو بودم، گناه کردی؟! چرا دروغ‌گو بودی؟ چرا غیبت کردی؟ چرا با نامحرم رابطهٔ دوستی داشتی؟ چرا حجاب، حیا و عفّت نداشتی که رفتار تو زمینهٔ شقاوت مرا فراهم کرد؟ به پدر می‌گوید: چرا اجحاف کردی؟! به وظیفهٔ خود عمل نکردی؟! و بالاخره چرا غذای حرام به مادرم دادی و زمینهٔ شقاوت برای من پیدا شد؟! چرا وقتی به دنیا آمدم، غذای حرام و شبهه‌ناک به من دادی؟ بعد هم نفرین می‌کند و به خدا می‌گوید: بازخواست مرا از این پدر و مادرم بکن؛ برای اینکه زمینه‌ساز شقاوت و جهنّمی شدن من بودند.

طبق تصریح قرآن کریم، دسته‌ای از افراد ورشکسته در قیامت، کسانی هستند که به واسطهٔ اولاد باید به جهنّم بروند: «إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِک هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ» زیانکاران در حقیقت کسانی‌اند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رسانده‌اند؛ آری، این همان خسران آشکار است. اولادی که در اثر گناه پدر و مادر یا در اثر غذای حرام، شقاوت‌مند شده است، در قیامت به آنان نفرین می‌کند و از آن‌دو بازخواست می‌کند

سؤال و جواب قبر و همچنین عذاب‌ها یا لذّاتی که برای عالم قبر بر می‌شمرند، مربوط به روح انسان است، امّا چون روح متعلّق به جسم مادّی است و بدان وابستگی دارد، جسم نیز آن عذاب‌ها و لذّات را درک می‌کند. به بیان روشن‌تر، سؤالات قبر از روحی پرسیده می‌شود که متعلّق به بدن است و هنوز تعلّقش را از جسم و بدن جدا نکرده است. برای فهم بهتر این موضوع و برای تقریب به ذهن، می‌توان عالم قبر را به خواب تشبیه کرد. گرچه این تشبیه، تشبیه بعیدی است، ولی به تفهیم موضوع کمک می‌کند. خواب انسان و خوشی و ناخوشی در خواب، مربوط به روح است، امّا تأثیر عجیبی روی جسم می‌گذارد. مثلاً وقتی انسان در خواب ببیند که وارد یک باغ سرسبز شده و با رفقا و هم‌نشینان خوب، در آن باغ لذّت می‌برد و خوش و خرم است، خوشی و نشاط او که مربوط به روح بوده، به جسم او نیز سرایت می‌کند

امام سجّاد (ع) ‌ در یکی از دعاهای خویش، از خداوند می‌خواهند که امور زندگی و معیشتی ایشان را به خلق واگذار نکند. سپس در مورد علّت آن می‌فرمایند: «...وَ إِنْ وَکلْتَنِی إِلَی خَلْقِک تَجَهَّمُونِی، وَ إِنْ أَلْجَأْتَنِی إِلَی قَرَابَتِی حَرَمُونِی، وَ إِنْ أَعْطَوْا أَعْطَوْا قَلِیلًا نَکداً، وَ مَنُّوا عَلَی طَوِیلًا، وَ ذَمُّوا کثِیراً. فَبِفَضْلِک اللَّهُمَّ فَأَغْنِنِی...‌» خداوندا اگر مرا به خلق خویش واگذاری، با روی گرفته و درهم به من نگاه می‌کنند، و اگر مرا به ناچار به خویشانم واگذاری، ناامیدم می‌گردانند و اگر چیزی ببخشند، کم و ناگوار خواهد بود و بر سر من منّت فراوان می‌گذارند و نکوهش بسیاری می‌نمایند، پس خداوندا با احسان و بخشش خود، بی‌نیازم گردان.

حضرت آیت الله العظمی بروجردی (ره) می‌فرمودند: «به دست آوردن شخصیت واجب نیست، امّا از دست دادن شخصیت حرام است.» انسان با اهتمام به کار و تلاش، پس از تأمین نیازهای خود و خانواده، در حقیقت عزّت و آبروی خویش را نگه می‌دارد.

خداوند رحمان، موجب تلخ‌کامی زندگانی نوع انسان نمی‌شود، بلکه اعمال آنها موجب سلب نعمت و ایجاد ناامنی و مشکلات می‌گردد. در حقیقت هر بدی که به ملّتی برسد، تقصیر خداوند نیست، بلکه بر اثر اعمال خود آنها یا ظلم سایر بندگان است. پروردگار عالم، برای همهٔ بندگان خود، خوبی و نیکی مقرّر فرموده است، ولی اگر خود بندگان نخواهند و با کفران نعمت و گناه، موجبات بدبختی خود را فراهم کنند، سرنوشت دیگری برای آنها رقم خواهد خورد. وقتی کفران نعمت و گناه گسترش پیدا کرد و رفاه و امنیت و آسایش در جهت ظلم به بندگان و گناه صرف شد، در پی آن، ناامنی، تورّم و خشکسالی پدید خواهد آمد.

«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کلِّ مَکانٍ فَکفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یصْنَعُونَ» خداوند متعال مثال می‌زند و می‌فرماید: ملّتی بودند که در رفاه و آسایش زندگی می‌کردند. نعمت مانند باران برای آنها می‌بارید؛ امّا گناه در زندگی آنها آمد و به جای اینکه از نعمت‌های خود استفادهٔ صحیح کنند، سوءاستفاده کردند و به یک ملّت گناهکار تبدیل شدند. در نتیجه، وضعیت آنها تغییرکرد و ناامنی فراوان، برای‌آنان ایجاد شد. مراد از ناامنی در این آیهٔ شریفه، ناامنی دل است که در اثر فساد اخلاقی و فساد اقتصادی و از جمله تورّم و گرانی پدید می‌آید. به عبارت دیگر، در اثرگناه و نافرمانی خداوند متعال، یک زندگی توأم با غم و غصه و دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی برای آدمیان ایجاد می‌شود.

دست‌یابی به حضور قلب، آوردنی نیست، باید خودش بیاید، امّا زمینه‌سازی برای مقدّمات آن، به دست خود انسان است. اگر کسی جدّاً اهل دل باشد و با تضرّع و زاری، حضور قلب را از خداوند طلب کند و برای دریافت آن، تلاش نماید، خداوند رحمان عنایت می‌کند. این نعمت، چیزی نیست که به همه بدهند. اگر کسی در نماز حضور قلب دارد، بداند که از خواص است و خداوند متعال به او لطف و عنایت ویژه دارد. برای درک این مقام والا، انسان نیازمند صبر و بردباری است. صبر و استقامت برای حضور قلب، کاری مشکل، امّا لازم است. و الاّ نماز، لقلقهٔ زبان خواهد بود. نماز مفید و کاربردی، آن است که همراه با حضور قلب و اخلاص باشد. باید نمازگزار در تمام مدّت نماز، خود را در محضر خداوند رحمان بیابد تا نماز او کاربرد داشته باشد

قرآن کریم، عمل همراه با ریا را باطل و در ردیف کفر می‌داند و می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی کالَّذی ینْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ» اگر چیزی به کسی دادید، بر سر او منّت نگذارید و موجب اذیت او نشوید؛ زیرا اگر منت گذاشتید، عمل باطل می‌شود. همچنین مواظب باشید تظاهر و ریا در کارهایتان نباشد. اگر در عملی ریا آمد، عمل باطل است. حتّی بزرگان می‌فرمایند: اگر کسی نماز را برای خداوند متعال می‌خواند، امّا مسّجد رفتن او برای این باشد که مردم او را ببینند و بگویند به او به مسجد می‌رود، عبادت او باطل می‌شود!

«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذینَ لا یعْقِلُونَ» پست‌تر از میکروب سرطان چیست؟! پست‌تر از میکروب خوره چیست؟! قرآن کریم می‌فرماید: کسی که عقل دارد، ولی تعقّل ندارد، کسی که قوهٔ فکر دارد، ولی تفکّر ندارد، پست‌تر از هر میکروبی است. اگر برای مذمّت غفلت و بی‌فکری و عدم تعقّل و خردورزی، به جز همین آیه، مطلبی نداشتیم، بس بود که به هشدار قرآن توجه کنیم و عاقلانه رفتار نماییم.

مرد نیز به عنوان مسئول خانواده، باید برای کسب رضایت الهی، به کار و تلاش برای تأمین مایحتاج خانواده بپردازد و در تربیت فرزندان تلاش نماید. اگر مرد در انجام کارهای خانواده نیت خود را خالص‌کند، کار روزمرّهٔ او به منزلهٔ مجاهده در راه خداست: «الْکادُّ عَلَی عِیالِهِ کالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» ولی اگر زن یا مرد در کارهای خود خلوص نداشته باشند، برای منیت‌ها یا چشم و هم‌چشمی‌ها کارهایی را انجام دهند، عفو وگذشت و مهربانی را در فضای خانه حاکم نکنند، همهٔ تلاش‌ها و زحمات آنان نابود می‌شود و در پیشگاه الهی، ذرّه‌ای ارزش ندارد.