بریده‌هایی از کتاب مشق اخلاق؛ دفتر چهارم

امام صادق (ع) به یکی از اصحاب خود می‌فرمودند: اگر میان دو نفر از شیعیان اختلاف و منازعه‌ای دیدی، برای اصلاح آن، از مال من استفاده کن: «إِذَا رَأَیتَ بَینَ اثْنَینِ مِنْ شِیعَتِنَا مُنَازَعَةً فَافْتَدِهَا مِنْ مَالِی» راوی نقل می‌کند که میان من و فرد دیگری اختلاف و نزاعی وجود داشت. با وساطت مفضّل، یکی از شاگردان امام صادق (ع) ‌ و مبلغی‌که وی برای رفع اختلاف به ما داد، میان ما صلح وآشتی برقرار شد. وقتی مطمئن شد دیگر اختلاف و درگیری بین ما وجود ندارد، گفت: بدانیدکه این پول مال خود من نیست، امام صادق (ع) به من فرموده‌اند چون دو شیعه با هم نزاع دارند و می‌توانم مثلاً با پولی میان آنان آشتی دهم، از مال‌آن حضرت میان آن دو را اصلاح کنم. و این پول از مال ایشان است.

مسلمان و به خصوص مؤمن، باید مؤدب باشد و ادب در گفتار، کردار و رفتار را در همهٔ شئون زندگی مراعات کند. قطع نظر از تعالیم اسلامی، یک انسان با شخصیت، باید در همهٔ اوقات زندگی، ادب را رعایت کند؛ زیرا عدم مراعات ادب، نه تنها به دین و اسلام و ایمان افراد ضربه می‌زند، بلکه انسانیت و شخصیت آنان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در حقیقت کسی که ادب ندارد، شخصیت ندارد و اشخاص متشخّص، ملتزم به ادب هستند. اگر کسی که از نظر علمی یا شخصیت سیاسی و فرهنگی در سطح بالایی قرار دارد، کار بی‌ادبانه‌ای مرتکب شود یا حرفی خلاف ادب بر زبان جاری کند، از چشم و دل همه می‌افتد.

در شعری‌که منسوب به امیرالمؤمنین علی (ع) است، حضرت می‌فرمایند: لیس الجمال بأثواب تزینها إن الجمال جمال العلم و الأدب زیبایی به لباس‌هایی که تو را زینت می‌دهند، نیست؛ بلکه زیبایی به داشتن علم و ادب است. یعنی کسی که علم و ادب ندارد، هیچ‌گونه زیبایی ندارد و نتیجهٔ بی ادبی، زشتی و سیاهی شخصیت است.

کسی که ملتزم به ادب نباشد، نه تنها خود را به رنج می‌افکند، بلکه دیگران را نیز دچار زحمت و مشقّت می‌کند.

درآموزه‌های قرآن و عترت، برهرعملی که موجب اتّحاد و برادری و ایجاد صفا و صمیمیت شود، بر آن تأکید شده و از اعمال و افعالی که موجب نفاق، اختلاف و دوئیت می‌شود به شدّت نهی شده است. بنابراین می‌توان گفت گناهی بزرگ‌تر و بالاتر از اختلاف و تفرقه وجود ندارد و ثوابی بالاتر از اتّحاد و برادری نیست.

قرآن کریم گناه شایعه پراکنی را بسیار بزرگ می‌شمرد و می‌فرماید: «وَ تَحْسَبُونَهُ هَیناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیمٌ» گمان نکنید گناه شایعه پراکنی، کم است، این‌کار، گناه بسیار بزرگی نزد خداوند متعال دارد، زیرا موجب اختلاف در جامعه و بین افراد می‌شود. گناه تهمت و توهین به مسلمان که موجب آبروریزی، اختلاف و نزاع می‌شود، به اندازه‌ای بزرگ است که به مثابهٔ جنگ با خداوند شمرده شده است: «مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیاً فَقَدْ بَارَزَنِی بِالْمُحَارَبَةِ» اگر کسی به دیگری توهین‌کند، مانند اعلام جنگ و مبارزه با خداست. چنین شخصی اگر بدون توبه از دنیا برود، در روز قیامت خداوند از تهمت و توهین او نخواهد گذشت.

یاد مرگ و منازل آخرت و نیز تفکّر پیرامون عالم قبر و قیامت، مانع سقوط انسان است. از این رو بسیاری از بزرگان و علما، سفارش کرده‌اند که در طول شبانه روز، هفت، هشت، ده مرتبه به یاد مرگ باشید. اگر انسان در شبانه‌روز، چندین مرتبه به فکر قبر و قیامت و به فکر سرنوشت خود در آخرت باشد، از گناه و نافرمانی خداوند دوری کرده، از خطر سقوط در امان خواهد بود.

حضرت امام خمینی (ره) می‌فرمودند: طهارت برای انسان، نظیر زره در جنگ است؛ یعنی همان‌طور که زره در جنگ و جهاد، حافظ انسان است، طهارت هم در زندگی و در جهاد با شیاطین جنّی و انسی، حافظ اوست.

اهل سیر و سلوک، دائم الوضو و مقید به طهارت همیشگی هستند. شخصی نقل می‌کرد شبی در خدمت یکی از بزرگان علما بودم. او مریض شده بود، ولی هشت مرتبه برای تطهیر رفت و در حالی که هوا بسیار سرد بود، پس از تطهیر، با آب سرد وضو می‌گرفت و بدون وضو نخوابید. در واقع به تعبیر حضرت امام (ره) انسان باید همیشه این زره را همراه خود داشته باشد.

«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کلِّ مَکانٍ فَکفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یصْنَعُونَ» خداوند متعال مثال می‌زند و می‌فرماید: ملّتی بودند که در رفاه و آسایش زندگی می‌کردند. نعمت مانند باران برای آنها می‌بارید؛ امّا گناه در زندگی آنها آمد و به جای اینکه از نعمت‌های خود استفادهٔ صحیح کنند، سوءاستفاده کردند و به یک ملّت گناهکار تبدیل شدند. در نتیجه، وضعیت آنها تغییرکرد و ناامنی فراوان، برای‌آنان ایجاد شد. مراد از ناامنی در این آیهٔ شریفه، ناامنی دل است که در اثر فساد اخلاقی و فساد اقتصادی و از جمله تورّم و گرانی پدید می‌آید. به عبارت دیگر، در اثرگناه و نافرمانی خداوند متعال، یک زندگی توأم با غم و غصه و دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی برای آدمیان ایجاد می‌شود.

امام سجّاد (ع) ‌ در یکی از دعاهای خویش، از خداوند می‌خواهند که امور زندگی و معیشتی ایشان را به خلق واگذار نکند. سپس در مورد علّت آن می‌فرمایند: «...وَ إِنْ وَکلْتَنِی إِلَی خَلْقِک تَجَهَّمُونِی، وَ إِنْ أَلْجَأْتَنِی إِلَی قَرَابَتِی حَرَمُونِی، وَ إِنْ أَعْطَوْا أَعْطَوْا قَلِیلًا نَکداً، وَ مَنُّوا عَلَی طَوِیلًا، وَ ذَمُّوا کثِیراً. فَبِفَضْلِک اللَّهُمَّ فَأَغْنِنِی...‌» خداوندا اگر مرا به خلق خویش واگذاری، با روی گرفته و درهم به من نگاه می‌کنند، و اگر مرا به ناچار به خویشانم واگذاری، ناامیدم می‌گردانند و اگر چیزی ببخشند، کم و ناگوار خواهد بود و بر سر من منّت فراوان می‌گذارند و نکوهش بسیاری می‌نمایند، پس خداوندا با احسان و بخشش خود، بی‌نیازم گردان.

سؤال و جواب قبر و همچنین عذاب‌ها یا لذّاتی که برای عالم قبر بر می‌شمرند، مربوط به روح انسان است، امّا چون روح متعلّق به جسم مادّی است و بدان وابستگی دارد، جسم نیز آن عذاب‌ها و لذّات را درک می‌کند. به بیان روشن‌تر، سؤالات قبر از روحی پرسیده می‌شود که متعلّق به بدن است و هنوز تعلّقش را از جسم و بدن جدا نکرده است. برای فهم بهتر این موضوع و برای تقریب به ذهن، می‌توان عالم قبر را به خواب تشبیه کرد. گرچه این تشبیه، تشبیه بعیدی است، ولی به تفهیم موضوع کمک می‌کند. خواب انسان و خوشی و ناخوشی در خواب، مربوط به روح است، امّا تأثیر عجیبی روی جسم می‌گذارد. مثلاً وقتی انسان در خواب ببیند که وارد یک باغ سرسبز شده و با رفقا و هم‌نشینان خوب، در آن باغ لذّت می‌برد و خوش و خرم است، خوشی و نشاط او که مربوط به روح بوده، به جسم او نیز سرایت می‌کند