کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال

کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال نوشتهٔ محمدحسین دلال رحمانی است و گروه انتشاراتی ققنوس آن را منتشر کرده است. این کتاب مطالعه‌ای جامعه شناختی در ادبیات داستانی ایران است.

درباره کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال

ادبیات داستانی در ایران همزاد فراز و فرودهای تاریخی بود. از نخستین آثار روایی آخوندزاده تا رمان‌های عصر مشروطه و سپس دوره‌های متناوب استبداد و آزادی متون داستانی نسبتی عمیق با خیال روشنفکرانه داشتند. از این رو ادبیات روایی تصویرگر پیروزی‌ها و شکست‌ها و نیز منطق تاریخی فهم آن‌ها بودند، و بدین‌سان منبعی مناسب برای فهم شرایطی محسوب می‌شدند که در آن امید شورمندانه نخستین جای خود را به ناامیدی معاصر داد. هم از این رو ممکن است متون ادبی برخی از لحظه‌های تاریخی رخنه شر در شور زندگی را ثبت کرده باشند و اگر چنین باشد، بازاندیشی در چنین لحظه‌هایی می‌تواند امکانی به رهایی فراهم آورد. کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال چنین سودایی در سر دارد. پس، برای رهایی از شرایط نامطلوب، به فهمی تاریخی رو می‌کند تا شاید بار دیگر شور زندگی را به حیات معاصر بازگرداند.

فهم تاریخی مستلزم در نظر گرفتن لحظه‌های تغییر است تا بتواند با مقایسه موقعیت‌های متفاوت بر شرایط کنونی و امکان‌های پیش رو پرتو افکند. در واقع، جز از خلال چنین قیاس‌هایی، امکان فهم لحظه کنونی وجود ندارد. بر این اساس، فهم گذشته تاریخی و بازسازی نظری امر پیشین به مثابه ابزاری برای تغییر لحظه حال در نظر گرفته می‌شود. هم از این روست که کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال کارش را با تلاش برای فهمِ متن ادبی گذشته آغاز می‌کند تا از دل مقایسه‌های تاریخی به دریافت بهتر لااقل بخشی از عقلانیت موجود در یک دوره تاریخی‌اجتماعی خاص نایل شود، و از این مسیر به گشودن امکان بازاندیشی درباره راه برون‌رفت از شرایطی که تنها ذیل چنین عقلانیتی ادامه یافته کمک کند. چنین سودایی اگر جامه واقعیت بپوشد تجربه‌ای است که تجربه‌کننده را از لحظه پیش از آن جدا می‌کند و به موقعیتی تازه وارد می‌سازد. موقعیتی که مناسبات جاری در آن دیگر طبیعی و منطقی به نظر نمی‌رسند، بلکه برساخته‌ای تاریخی و متناسب با مجموعه‌ای از منافعِ موقعیت‌های اجتماعی دیده می‌شوند که می‌توانند تغییر کنند.

کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال از نسبت خیال و زندگی در یک دوره تاریخی می‌پرسد. مسئله این است که در این عصر خیال با زندگی چه کرد و زندگی چه بر سر خیال‌ورزی آورد. بدین ترتیب این نوشتار در پی پاسخ به چنین پرسش‌هایی می‌رود: ادبیات داستانی از مشروطه تا امروز چه خیالی را در خود پرورانده و این خیال چه نسبتی با شرایط دنیای جدید داشته؟ این ادبیات از چه سخن می‌گوید؟ موضوع خویش را چگونه بیان می‌کند؟ این بیان چه تصویری از دنیای واقعی می‌سازد؟ چه خواست و نیتی دارد؟ با چه پایگاه و منافع طبقاتی یا گروهی‌ای مرتبط است؟ و در چه مواردی ممکن است الگوی هنری رویکردهایی باشد که همزمان در عرصه نظری جریان دارند؟ چنین پرسش‌هایی وجوهی از پاسخِ ممکن به پرسش نخستین و نیز تلاش برای ارضای برخی کنجکاوی‌های پژوهشگرانه‌اند است که از همان پرسش برخاسته‌اند.

کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال ادبیات داستانی و مشخصاً رمان را به مثابه همنشینی اتفاقی عناصر متعددی در نظر می‌گیرد که هر کدام حامل اثر عوامل تاریخی‌اجتماعی، فردی‌روان‌شناختی و در نهایت ادبی هستند. اتفاقی بودن به معنای آن است که آن‌ها می‌توانستند شکل دیگری داشته باشند، اگر وقایع تاریخی، سرگذشت و انتخاب‌های فردی نویسندگان متفاوت بود. آن‌ها یکی از اتفاق‌های ممکن بودند که در نهایت موجودیت یافتند و همین امر آن‌ها را به موضوع پژوهش بدل می‌سازد. هدف از این پژوهش فهم چرایی تاریخی ظهور و ادامه این همنشینی اتفاقی به واسطه رخدادهای تاریخی‌اجتماعی در تعامل با خصایص تثبیت‌شده در میدان ادبی است. 

بخش‌های کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال از این قرار است:

بخش اول: گشایش نظری (شامل: نسبت متن ادبی با آگاهی، مسئله تاریخ‌نگاری امر ادبی، نسبت گفتمان و ایدئولوژی با تکنیک‌های ادبی، اینرسی ظهور و خوشه‌های فرمی و...)

بخش دوم: بررسی ادبیات داستانی: 

۱. کلیات

۲. ادبیات داستانی تا عصر انقلاب اسلامی

۳. ادبیات داستانی مشروطه

۴. ادبیات داستانی عصر پهلوی

۵. بررسی اجمالی ادبیات داستانی پس از انقلاب

خواندن کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران جامعه‌شناسی و ادبیات داستانی ایران پیشنهاد می‌کنیم. کسانی که درخصوص جامعه‌شناسی ادبی تحقیق می‌کنند می‌توانند از این کتاب بهره ببرند.

بخشی از کتاب از نابهنگامی حیات تا سترون سازی خیال

«گفته شد که از راوی بوف کور گرفته تا استاد ماکان در چشم‌هایش، شخصیت مدیر در مدیر مدرسه و احمدآقا در سنگ صبور بیگانگی و اجتناب از زندگی روزمره بخشی از توصیف قهرمانی بود که در قلم نویسنده توصیف می‌شد. می‌بینیم که این میان بدن معضلی اساسی بود و همواره تناقضی میان آن و خواست‌های عظیم روح روشنفکر وجود داشت که به بیگانگی فرد از بدنش می‌انجامید: «این احساس از دیرزمانی در من پیدا شده بود که زنده‌زنده تجزیه می‌شدم. نه‌تنها جسمم، بلکه روحم همیشه با قلبم متناقض بود و با هم سازش نداشتند. همیشه یک نوع فسخ و تجزیه غریبی را طی می‌کردم» (هدایت ۱۳۵۱، ۵۲).

پیش‌تر، و در عصر مشروطه، روایتی از عشق رهایی‌بخش ظاهر شده بود که بعدها نمونه‌هایی در عصر پهلوی یافت. در چشم‌هایش و حتی در بوف کور عشق فرصتی برای رهایی بود، فرصتی که البته از دست می‌رفت. با این حال، این عشقِ رهایی‌بخش عمیقاً غیرتنانه بود. «نمی‌خواستم او را (زن اثیری را) لمس کنم». «وجودش لطیف و دست‌نزدنی بود. او بود که حس پرستش را در من تولید می‌کرد. من مطمئنم که نگاه یک نفر بیگانه، یک نفر آدم معمولی، او را کنفت و پژمرده می‌کرد». در ملکوت نیز عشق دکتر حاتم یکسره تن‌گریز است. «من نمی‌خواستم احساسم را کثیف کنم. اگر با تو هم‌آغوش می‌شدم پس با حیوان چه فرقی داشتیم؟ این زیبایی درخشان تو، این زلف بافته که از سرِ گرد قشنگت روییده است و صورت کشیده رنگ‌پریده‌ات را مثل این‌که به بی‌نهایت وصل می‌کند و تا ابدیت می‌کشاند... می‌خندی؟ خوشت نمی‌آید؟ و همه این چیزها در آن صورت دیگر مفهوم خود را به‌تمامی از دست می‌داد و مبتذل و زشت می‌شد» (صادقی بی‌تا، ۳۱). در این رمان، بجز دکتر حاتم، شخصیت م.ل، تا آن‌جا که در جبهه اوست، به مثله کردن خویش مشغول است و بیگانگی عمیقی حتی با تن خود دارد. نزد دکتر حاتم نیز رابطه تنانه عشق را می‌کشد و از میان می‌بَرَد.»