کتاب پنج گفتار

کتاب رساله پنج گفتار نوشتهٔ مهدی سیدی است و نشر نی آن را منتشر کرده است. کتاب حاضر پنج گفتار در توضیح زمان و زندگانی ابوالقاسم فردوسی است تا گره‌هایی از زندگی این شاعر حماسه‌سرا را بگشاید.

درباره کتاب پنج گفتار

قرنی که فردوسی در آن می‌زیست یکی از حسّاس‌ترین ادوار تاریخ ایران بعد از اسلام است اما زندگانی فردوسی مورد کم‌عنایتی تاریخی قرار گرفته و با این‌که هزار سال از آن زمان می‌گذرد به خوبی روشن نشده است. به‌طوری‌که حتی کلّی‌ترین مسائل زمینه و زمانهٔ زندگانی او مبهم مانده است. به عبارتی دیگر کتاب پنج گفتار گزیدهٔ مختصر و مفیدی است از اهمّ حوادث تاریخی قرن چهارم هجری، درحالی‌که چند مسأله حائز اهمّیت و کلیدی از زندگانی فردوسی را هم مورد کنکاش و پاسخ‌گویی قرار می‌دهد و زمینه نقد آن‌ها را فراهم می‌آورد.

هر کدام از گفتارهای این کتاب، مستقل از سایر گفتارها نگاشته شده و تنها درصدد پاسخ‌گویی یا تشریح همان سؤال و عنوانی است که در صدر گفتار آمده است. عنوان گفتارهای این کتاب عبارت‌اند از:

۱. ما را به سخت‌جانی خود این گمان نبود

۲. مهتر حامیان فردوسی

۳. فردوسی و سلطان محمود

۴. دلاور سپهدار طوس

۵. گرگ پیر (میمندی)

خواندن کتاب پنج گفتار را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به علاقه‌مندان به تاریخ و زندگی فردوسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب پنج گفتار

«علی‌رغم بی‌کفایتی‌های سیاسی و خودرأیی‌ها و بی‌عدالتی‌های دوره یک و نیم قرنه حکومت سلاجقه بر ایران، که واکنش ایرانیان در برابر آن را می‌توان در ظهور ناصر خسرو قبادیانی و نهضت اسماعیلیه و حسن صباح و فدائیان اسماعیلی و افسوس‌نامه‌های خیام و حیرانی و آوارگی و اعتراض‌های غزالی و سنایی و...دید، زمانی دل مردم ایران زخم عمیق برداشت که سلطان سنجر در سال ۵۴۸ مغلوب یک تیره از همان ترکمانان به نام «غُز» شد و توسط آنان به قفس افتاد، و خراسان به بی‌رحمانه‌ترین شکل دستخوش تاخت‌وتاز و تاراج و تخریب آن بی‌رحمان شکنجه‌گر شد و کتاب‌خانه‌ها آخور اسبان گردید، فتنه‌ای که بالغ بر ده سال طول کشید و اوّلین زخم عمیقی بود که پس از اسلام بر دل خراسان نشست.

دو سال بعد از شروع فتنه غز بود که مردم ایران یک و نیم قرن پس از مرگ فردوسی به یاد او افتادند و اولین حکایت مشروح در احوال شاعر توسط نظامی عروضی در حدود سال ۵۵۰ به رشته تحریر درآمد، و کمی بعد هم توسط شیخ فریدالدین عطار بازگو شد. از آن پس هرچه زخم‌های ایران و ایرانی بیشتر، توجه و عنایت آنان به فردوسی هم بیش از پیش می‌شد، به‌طوری‌که بلافاصله بعد از حمله قوم مغول به سرداری چنگیز به ایران (که از حدود سال ۶۱۷ آغاز شد) شاهنامه توسط البُنداری اصفهانی در حدود سال ۶۲۰ در دمشق به عربی ترجمه شد؛ و نه تنها به قرآن عجم نامبردار گردید، بلکه امّت اسلامی و مردم عرب هم درصدد برآمدند تا به آن تأسی جویند و سراینده‌اش را راهی بغداد و یار خلیفه اسلام نمایند! و در پایان همان قرن یک ایرانی ساکن دمشق (زکریا قزوینی صاحب آثار البلاد در سال ۶۷۴) اولین حکایت عجیب و غریب درباره رفتن فردوسی به دربار محمود و مشاعره او با شاعران محمودی را از افواه به کتابت درآورد. کمی بعد هم حمدالله مستوفی (به اشتباه، و با تأثیر از حکایتی دیرین) فردوسی را در برابر محمود تحت حمایت خلیفه بغداد قرار داد و خلیفه را حامی اصلی شاعر حماسه‌سرای ایران خواند.

خلاصه آن‌که، پس از حمله غز و مغول به ایران و تأسیس سلاله ایلخانیان بود که عامه مردم ایران فردوسی فراموش‌شده را دیگر بار به یاد آوردند و مهرش را در دل گرفتند. تا این‌که بعد از حمله تیمور و در قرن نهم عنایت به فردوسی و شاهنامه و تأسّی به قهرمانان دست‌پرورده آن شاعر حماسه‌سرا به قدری زیاد شد که قرن نهم را باید قرن حکومت شاهنامه و فردوسی نامید. بعد از آن هم شاید بتوان گفت که فردوسی عزیزترین شاعر ایران و شاهنامه او هم پرخواننده‌ترین کتاب این سرزمین بلازده شد، که هنوز هم کمابیش هست و یحتمل که در آینده نیز چنین باشد.

اما آن‌چه مردم ایران طی هزار سال گذشته درباره فردوسی گفته و شنیده و باور کرده‌اند، نشانگر تلاش و درجه فهم و معرفت آن‌ها از زندگی و زمانه شاعر بوده، که البته برای ما محترم است. اما ما نیز باید به سهم خود به تلاش برای راهیابی به واقعیت زمان و زندگانی بزرگترین شاعر و حماسه‌سرای خود ادامه دهیم، تا اولاً به تکرار مقلدانه آن‌چه پدرانمان در این باره گفته‌اند نپردازیم و ثانیاً به نسل‌های آینده بفهمانیم که چه معرفتی نسبت به فردوسی و ارزش کار او داشته، و به چه دلیل دوست و یا دشمنش می‌داشته‌ایم. بدین منظور، شایسته است که اینک نگاهی دقیق‌تر به اوضاع و حوادث ایران شرقی از سال‌های ولادت فردوسی تا آغاز وی به نظم شاهنامه بیفکنیم، تا حوادثی را که احتمالاً در پرورش شخصیت و پیدایش آرمان‌های او مؤثر بوده است دریابیم.»