کتاب خاطره شهر

کتاب خاطره شهر نوشتهٔ سیدمحسن حبیبی و حمیده فرهمندیان و نوید پورمحمدرضا و صالح شکوهی بیدهندی است. انتشارات ناهید این کتاب را منتشر کرده است؛ کتابی حاوی بازخوانی سینماتوگرافیک شهر ایرانی در دهه‌های ۱۳۴۰ - ۱۳۵۰.

درباره کتاب خاطره شهر

کتاب خاطره شهر روابط چندسویهٔ سینما و شهر و مدرنیته در ایران از سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ را بازخوانی کرده و از دریچهٔ فیلم‌های سینمایی، نگاهی به فضای شهری ایران در دوران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ انداخته است. می‌دانیم که پیوند میان شهر و سینما، پیوندی است دوسویه و مستحکم با قدمتی بیش از یک سده. سینما از نخستین روزهای پیدایش خود در اواخر قرن نوزدهم، همواره خود را در نسبت با شهر و فضاهای شهری تعریف کرده است. کتاب حاضر در پی دیدن دوبارهٔ شهر ایرانی از درون فیلم‌های سینمایی دورانی سپری‌شده است. مسئلهٔ اصلی در اینجا بررسی و تبیین چگونگی حضور شهر و بازنمایی آن در آثار سینمایی پیش از انقلاب است؛ با این پرسش‌ها که آیا شهر ایرانی یا فراتر، زندگی شهری ایرانی، در دل تصاویر سینمایی فیلم‌های پیش از انقلاب حضور دارد؟ اگر حضور دارد، این چگونه حضوری است؟ پس‌زمینه است یا پیش‌زمینه؟ نقش جنبی دارد یا از شخصیت‌های اصلی فیلم است؟ نسبت این شهر و آن زندگی شهری با نووارگی (مدرنیته)، نوآوری (مدرنیسم) و نورپردازی (مدرنیزاسیون) اعمال‌شده چگونه است؟ آیا تصاویر ثبت‌شده بیانگر سویه‌های مثبت و آرمانی نووارگی (مدرنیته) است یا وجوه منفی و مخرب آن را نیز تجسم می‌بخشد؟ آیا یکی از رایج‌ترین گفتمان‌های دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ خورشیدی (یعنی بازگشت به اصل)، در این فیلم‌ها و تصاویر برداشت‌شده، پژواکی دارد؟ کتاب خاطره شهر این پرسش‌ها را کاویده و کوشیده تا دست‌کم تصویری بیش‌وکم روشن از شهر و زندگی شهریِ به نمایش‌درآمده در این فیلم‌ها را تشریح کند، زمینه و زمانه را در کنار هم ببیند و شهر ایرانیِ این دوران را در چارچوب نووارگی ایرانی زمانه بازخوانی کند.

خواندن کتاب خاطره شهر را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دوستداران مطالعه درمورد روابط چندسویهٔ سینما و شهر و مدرنیته در ایران پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب خاطره شهر

«همان‌گونه که در قبل گفته شد، فیلمسازی در دهه سی خورشیدی، دوره دوم فیلمسازی در ایران، مقارن با اوج تشنجات سیاسی و اوضاع وخیم اقتصادی بود. فیلمی مانند « طوفان زندگی» (دریابیگی، ۱۳۲۷) اثری است تصویرگر مفاهیم اخلاقی، پایبندی و عدم پایبندی به آن. این فیلم بحران‌های اجتماعی و طبقاتی پس از جنگ جهانی دوم در تهران و فضای متجدد آن را به نمایش می‌گذارد. فیلم «واریته بهاری» (کوشان، ۱۳۲۸) نیز الگوی دختر روستایی پاک و فریب‌خورده از پسر شهری را به‌تصویر می‌کشید که یادآور نگاه شاعرانه و آکنده از هجر جامعه‌ای در حال گذار از زندگی ماقبل مدرن به زندگی مدرن بود.

در اواخر دهه سی و با باز شدن شرایط سیاسی، و با تأثر از فیلم‌های ایتالیایی انتقادی، گرایش نئورئالیستی در فیلم‌های ایرانی پدیدار شد و تا دهه چهل در سینمای ایران ادامه یافت. در این دوران با تأسی از سینمای نئورئالیستی ایتالیا، شهر و روابط فضایی جاری در آن مفهومی تازه پیدا کرد (جیرانی، ۱۳۷۹، ۷۴)؛ به‌گونه‌ای که تا نیمهٔ دوم دهه پنجاه درون‌مایه اصلی اغلب فیلم‌ها، شهرنشینی با تأکید بر ویژگی‌های زندگی شهری مدرن می‌شود: دوگانگی رفتارها و هنجارهای اجتماعی فرهنگی، همزمانی فقر و ثروت، ازخودبیگانگی و بی‌نشانی، در آستانه ایستادن، تخریب و نوسازی دایمی شهر از یک‌سو و تحرک، سرعت، سرگرمی، جذابیت و اغواگری از سوی دیگر، مهم‌ترین این مضامین بودند. این فیلم‌ها مشخصه‌های روشن نووارگی (مدرنیته) مطروحه از سوی دیوید فریزبی (۲۰۰۱) را در خود داشتند. فیلم‌هایی چون «صبح روز چهارم» (شیردل، ۱۳۵۰)، « زیر پوست شب» (گله، ۱۳۵۳)، «رضاموتوری» (کیمیایی، ۱۳۴۹) و همچنین « تنگنا» (نادری، ۱۳۵۲) و « خداحافظ رفیق» (نادری، ۱۳۵۰) مجموعه‌ای از آثار شهری در سینمای ایران بودند که برای اولین بار برداشتی بیش‌وکم عینی و مفهومی بیش‌وکم ذهنی از شهر در سینمای ایران را ارائه می‌کنند و حیات شهری این دوران را به‌تصویر می‌کشند و هریک به‌نوبه خود پرده از برخی معضلات اجتماعی و زندگی شهری برمی‌دارند. بازخوانی فیلم‌های دهه چهل خورشیدی درواقع بازخوانی اندیشه‌های این دوران درباره مطالبه نووارگی، نوآوری و نوپردازیِ آمرانه و یکسویهٔ دولتی از سویی و طلب همین معانی از پایین از دیگر سوی است. چالش بین این مطالبات به دههٔ چهل، خصلتی استثنایی می‌بخشد و این دهه را در سده ۱۴۰۰ خورشیدی متمایز می‌سازد. یکی از بازیگران اصلی در این میانه شهر، زندگی شهری و دگردیسی آن‌ها است که به تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگیِ دههٔ بعد حیات می‌بخشد.»