کتاب ارزیابی تاثیرات اجتماعی

کتاب ارزیابی تاثیرات اجتماعی؛ سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌ها نوشتهٔ محمد فاضلی است و نشر تيسا آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب ارزیابی تاثیرات اجتماعی

ارزیابی تاثیرات اجتماعی پژوهشی بین رشته‌ای با محوریت علوم اجتماعی است که می‌کوشد در همه مراحل برنامه‌ریزی اجرا و ارزیابی اقدامات توسعه‌ای-سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌ها- شناخت معتبری از تغییراتی که این اقدامات در محیط طبیعی و اجتماعی ایجادمی‌کنند ارائه دهد و پیش از اجراشدن آن‌ها تاثیرات اجتماعی‌شان را برآورده کرده و شرایط اجتماعی موقعیت آن‌ها را مطالعه کند، تاثیرات منفی این اقدامات را پیش‌بینی کند و راهکارهایی برای دوری‌کردن یا کاستن از تاثیرات منفی و تقویت تاثیرات مثبتشان ارائه دهد. این کتاب زمینه‌های پیدایش مبانی نظری، روش‌شناسی انجام و فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی ارزیابی تاثیرات اجتماعی را بررسی می‌کند. کتاب ارزیابی تاثیرات اجتماعی که چاپ اول آن در سال ۱۳۸۹ منتشر شد، تلاش برای شناسایی ابزارهایی برای نیل به سوی توسعه‌ای است که موصوف چنان وصفی باشد. توسعه تا زمانی که با اهدافی کمی و برای رسیدن به سطوح بالاتر رشد اقتصادی تعریف می‌شد و ارقام نرخ رشد درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی و میزان سرمایه‌گذاری تنها شاخص‌های سنجش توسعه بودند، به ابزارهای بسط‌یافته در علوم اقتصادی برای برآورد اثرات خود مجهز بود، لیکن قریب سه دهه است که با برداشت‌های متفاوتی از توسعه مواجه هستیم که معنای دیگری برای آن رقم زده‌اند، اگرچه هنوز عرصه جولان برداشت‌های صرفاً اقتصادی از توسعه وسیع است. این کتاب نشان می‌دهد که اگر مفهومی انسانی ـ اجتماعی‌تر از توسعه در طول چهار دهه گذشته بسط یافته و دلالت‌های ناشی از این مفهوم جدید، دغدغه‌های دیگری برای تحلیل توسعه ایجاد کرده است، چگونه می‌توان ابزاری برای حرکت به سوی تحقق دلالت‌های این مفهوم جدید تدارک دید و فاصله وضع موجود را با آن‌چه مطلوب است برآورد کرد.

فصل اول نشان خواهد داد که سیر تاریخی مفهوم توسعه به جایی رسیده که نه فقط شاخص‌های کمی اقتصادی، بلکه محیط‌زیست، ویژگی‌های جمعی اجتماع میزبان توسعه، روابط اجتماعی انسان‌ها، داوری مردم درباره اقدامات توسعه‌ای، تاریخ و هویت انسان و جامعه، یعنی همه عناصری که اسباب شادی انسان، در مفهومی گسترده، را فراهم می‌سازند، در تعریف این مفهوم و شکل‌دادن به هرگونه داوری درباره تأثیرات آن سهیم شده‌اند. ما به این ترتیب مشخص می‌کنیم که درباره چه چیزی سخن می‌گوییم و بر چه اساسی به ارزیابی توسعه و تأثیرات آن می‌پردازیم.

فصل دوم به دنیای شهر قدم می‌گذارد. چند دهه از زمانی که شهر تنها کالبدی فضایی تلقی می‌شد گذشته است. شهر مدت‌هاست که درآمیختگی خود با جامعه را بروز داده و تلقی‌ای غیرفضایی و بیشتر اجتماعی از توسعه شهری آشکار شده است. شهرهای ناپایدار و گرفتار در انواع دشواری‌ها سال‌هاست که ناکارآمدی نگاهی از موضع کالبد فضایی را جلوه‌گر ساخته‌اند و ناگزیریم جایگاه انسان، مفهوم‌ها و ارزش‌های‌اش را در شهر بیابیم.

فصل دوم محصول تعامل ضرورت‌های کاربردی و نظری است. ابتدا، به هنگام نگارش این کتاب، قرار بود تنها راهنمایی برای اجرای تحقیقات «ارزیابی تأثیرات اجتماعی» طرح‌های توسعه و اقدامات عمرانی شهرداری‌ها نوشته شود ولی مثل خیلی از ایده‌های دیگر متحول شد و به قالب کنونی درآمد. تعریف ابعاد اجتماعی شهر و تدوین چهارچوبی برای نگرش اجتماعی به توسعه شهری و تأثیرات آن برای چنان کاربستی ضروری می‌نمود. فصل دوم از همین‌رو مقولات پایداری، کیفیت زندگی، عدالت اجتماعی و تأثیرات اجتماعی اقدامات توسعه‌ای در محیط‌های شهری را بررسی می‌کند. طرح این مباحث در فصل دوم بیشتر مدخلی برای طرح مسئله‌ای مهم، یعنی ضرورت بررسی ابزارهایی است که به ما امکان می‌دهند ملزومات توسعه پایدار را بررسی و تحلیل کنیم.

فصل سوم به مقدمات بحث دربارهٔ دانش «ارزیابی تأثیرات اجتماعی» می‌پردازد. اگر توسعه پایدار مطلوب باشد، آن‌گاه به ابزارهایی نیازمندیم که به کمک آن‌ها بتوانیم نشان دهیم الزامات سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌هایی که قصد دارند توسعه پایدار را محقق سازند چیست. هر حوزه از دانش می‌تواند سهمی در تدارک‌دیدن ابزارهای تحلیل پایداری داشته باشد. علوم اجتماعی نیز می‌توانند بر اساس دیدگاه خود و همچنین تعاملی بین‌رشته‌ای، سهمی بسزا در این میان ایفا کنند. حوزه تحقیقاتی «ارزیابی تأثیرات اجتماعی» از دل کاربست نظریه و روش علوم اجتماعی در تحلیل سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌های توسعه پدید آمده است. فصل سوم چیستی این دانش، تاریخچه مختصری از تکوین و بسط آن، عرصه‌های انجام مطالعات ارزیابی تأثیراجتماعی، تأثیراتی را که پیامد اقدامات توسعه‌ای هستند و محتاج به مطالعه ارزیابی تأثیرات اجتماعی هستند، و جایگاه نظریه در ارزیابی تأثیرات اجتماعی را بررسی می‌کند.

این کتاب در کنار تلاش برای نگریستن از زاویه‌ای خاص به مقوله توسعه پایدار و معرفی یکی از ابزارهای علمی موجود برای ارزیابی ملزومات اجتماعی توسعه پایدار، با هدف فراهم‌آوردن نوعی وحدت رویه در کاربرد مفاهیم و همچنین روش‌های اجرای مطالعات ارزیابی تأثیرات اجتماعی تدوین شده است. 

فصول اول، دوم و سوم، بخش اول این کتاب را تشکیل می‌دهند. این بخش در مجموع توسعه پایدار، توسعه پایدار در محیط شهری و نهایتاً اتا به منزله دانش و ابزار تحلیل اجتماعی توسعه پایدار و الزامات آن را معرفی کرده و زمینه‌های بحث درباره بخش دوم یعنی روش‌شناسی انجام مطالعات اتا را فراهم می‌کند. قسمت پایانی فصل سوم، طرحی از مراحل متوالی مطالعات اتا ارائه می‌کند که مبنای توالی و الگوی روش‌شناختی مد نظر این کتاب نیز هست.

فصل چهارم سه مرحله «ارزیابی نیاز»، «ارزیابی نیاز به اتا» و «توصیف اقدام توسعه‌ای» را که روی هم بخش آماده‌سازی برای ارزیابی خوانده شده‌اند را معرفی می‌کند و در اصل سه مرحله از الگوی یازده‌مرحله‌ای ارائه‌شده برای مراحل متوالی اتا را تشریح خواهد کرد. فصل پنجم یکی از مهم‌ترین مراحل اتا یعنی «دامنه‌یابی» یا تعریف ابعاد مختلف حدود و مرزهای مطالعه اتا را به تفصیل بررسی می‌کند. فصل ششم مراحل «جمع‌آوری داده‌های پایه‌ای»، «برآورد اولیه تأثیرات» و «گزینش تأثیرات مهم» اقدامات توسعه‌ای را تشریح می‌کند. این فصل در واقع شرحی است درباره این‌که چگونه می‌توان بر مبنای داده‌های جمع‌آوری شده، برآوردهای صورت‌گرفته و مطالعاتی که دربارهٔ برخی از مهم‌ترین تأثیرات احتمالی اقدامات توسعه‌ای صورت می‌گیرد، گزینه‌های مختلف اقدام را که پیش رو قرار دارند ارزیابی کرد.

فصل هفتم بخشی دیگر از اتا را تشریح می‌کند که بیشتر ناظر بر به‌کار بستن یافته‌های آن است. هر مطالعه اتا در نهایت باید پیشنهاداتی برای تقویت پی‌آمدهای مثبت یک اقدام توسعه‌ای و کاستن از عواقب منفی آن ارائه دهد. به‌علاوه فقط پیشنهادات کافی نیستند بلکه بنا به اندازه و گستره اقدامات توسعه‌ای، ارائه سازوکارهایی برای اجرای پیشنهادات و نظارت بر اجرای پیشنهادات نیز ضروری است. فصول بخش دوم کتاب می‌کوشند تا نقیصه عمده کتاب‌های موجود را که تقریباً فقط به سرفصل‌های روش‌شناسی اتا اشاره می‌کنند، تا حدودی رفع نمایند. 

بخش سوم و پایانی کتاب، به یکی از مبانی بسیار مهم اتا یعنی مشارکت، و همچنین چالش‌ها و فرصت‌هایی که پیش روی توسعه اتاست می‌پردازد. هر مطالعه اتا نیازمند جلب مشارکت کسانی است که تحت تأثیر سیاست، برنامه یا طرح توسعه‌ای تحت مطالعه قرار می‌گیرند. برخی متون جلب مشارکت این گروه را که ذی‌نفعان خوانده می‌شوند، اولین مرحله اتا دانسته‌اند. 

فصل دوم از بخش پایانی کتاب تحت عنوان «چالش‌ها و فرصت‌های توسعه اتا» به بررسی برخی مسائل نظیر موانع توسعه اتا بالاخص در ایران، سازوکارهای نهادینه‌کردن اتا، و کاستی‌های متداول مطالعات موجود اختصاص یافته است. البته باید خاطرنشان کرد که اتا دانش، روش و ابزاری نوپا در ایران است که هنوز مطالعات آن گسترش نیافته و از همین‌رو بخش مهمی از چالش‌ها و فرصت‌هایی که در عمل آشکار می‌شوند، روشن نشده است. گفتاری درباره رابطه اتا و مفهوم بینش جامعه‌شناختی سی رایت میلز، پایان‌بخش این اثر است. 

خواندن کتاب ارزیابی تاثیرات اجتماعی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

مطالعهٔ این کتاب به علاقه‌مندان به مباحث اجتماعی توسعه، متخصصان برنامه‌ریزی توسعه، مدیران و مجریان اقدامات توسعه‌ای توصیه می‌شود.

بخشی از کتاب ارزیابی تاثیرات اجتماعی

«لحن گزارش‌های توسعهٔ سازمان ملل و بقیهٔ سازمان‌های بین‌المللی از اواخر دههٔ ۱۹۷۰ به این‌سو تغییر کرده است. ابتدا برآوردن نیازهای برآورده‌نشدهٔ انسان به جای تأکید بر شاخص‌های کمی اقتصادی به‌عنوان تعریف توسعه بروز کرد. برآورد فقر، توزیع درآمد، تغذیه، مرگ‌ومیر کودکان، امید به زندگی، باسوادی، آموزش‌وپرورش، دسترسی به اشتغال، مسکن و آب‌رسانی به بخشی از گزارش‌های توسعه بدل شد (گای، ۱۳۷۱: ۶۱). به‌تدریج مشخص شده بود که رشد شاخص‌های اقتصاد کلان ناچار به معنای تأمین کالاهای ضروری خانواده‌ها، دسترسی به خدمات ضروری شهری، مراقبت بهداشتی، تضمین مشارکت در تصمیم‌گیری، تحقق حقوق بشر و اشتغال مولد نیست.

این دوره، شاهد پررنگ شدن شاخص‌های اجتماعی در ارزیابی توسعه و پیامدهای آن است. شاخص‌های مربوط به شرایط زندگی، جنبه‌های اطلاعاتی و فرهنگی زندگی، برخی مسائل و مشکلات اجتماعی و شاخص‌های مربوط به بررسی وضعیت ذهن و جان آدمی (گای و همکاران، ۱۳۷۱) در گزارش‌های توسعه راه یافتند. به‌تدریج پذیرفته می‌شد که این شاخص‌ها قادرند مطالعات اقتصادی را تسهیل کنند، نظارت بر تحلیل روندها و پیشرفت توزیع منافع توسعه را ممکن می‌کنند و دربارهٔ برآورده‌نشدن اهداف توسعه اعلان‌خطر می‌کنند.

پیش‌تر یادآور شدیم که تحلیل هزینه‌منفعت، مسائل عمومی را به‌واسطهٔ سازوکارهای قیمت‌گذاری به مسائل شخصی تبدیل می‌کند. بدیهی است که دور شدن از ابزارهای سنتی تحلیل هزینه‌منفعت به معنای پذیرفتن روال‌هایی برای دخیل کردن عموم در فرایندهای تصمیم‌گیری نیز هست. اجتناب از فروکاستن دغدغه‌های عمومی به مسائل خصوصی، مستلزم تلاش برای مشارکت دادن مردم در فرایندهای تصمیم‌گیری است. گزارش‌های سازمان ملل به طور خاص از ابتدای دههٔ ۱۹۸۰ از ضرورت مشارکت (که مستلزم توزیع قدرت است) سخن به میان می‌آوردند و انسان دارای شایستگی بیشتر در تحلیل مسائل روز، صاحب کنترل بیشتر بر زندگی و دارای حرمت و حیثیت انسانی را وسیله و هدف توسعه تلقی می‌کردند. کاهش محرومیت‌ها و رسیدن به رشد ظرفیت‌های انسانی در تعامل بین شرایط اقتصادی و اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، تحقق‌یافتنی تلقی می‌شد. اصطلاح توسعهٔ اجتماعی، محصول تحول مفهوم توسعه در همین دوران و ناظر بر پیشرفت در زمینه‌های آموزش، بهداشت، توزیع درآمد و شقوق مختلف برابری است؛ البته هم‌زمان، مشارکت عمومی واقعی در تصمیم‌گیری‌ها را نیز شامل می‌شود. ازهمین‌رو توسعه همچون واقعیتی اقتصادی و درعین‌حال سیاسی صورت‌بندی شد. این گفتهٔ استوتون که «مردم نمی‌توانند روش و فرم استفاده از منابع را بدون تغییر روابطشان با یکدیگر تغییر دهند» (به نقل از: لفت‌ویچ، ۱۳۸۵: ۱۹) بیان دقیق همین تحول است. سطح و روش استفاده از منابع ـ که موضوع توسعه است ـ به‌شدت متأثر از نوع روابط آدمیان با یکدیگر است که این خود موضوعی سیاسی است.

گزارش توسعهٔ انسانی سازمان ملل متحد وقتی برای نخستین‌بار منتشر شد؛ پیام‌آور نضج گرفتن همین برداشت از توسعه بود. این گزارش تأیید می‌کرد که رشد تولید ملی برای برآوردن اهداف اساسی انسان ضرورت دارد، ولی مهم این است که چگونه این رشد در تبدیل شدن به توسعهٔ انسانی در جوامع مختلف موفق می‌شود یا شکست می‌خورد (لفت‌ویچ، ۱۳۸۵: ۸۹). توسعه، از موجودی بی‌طرف به سمت مفهومی ارزش‌مدار که حاوی ترجیحات و منافع گروه‌های خاص است و راهبردهای این گروه‌ها را بازتاب می‌دهد، تغییر ماهیت می‌داد.»