کتاب ادبیات چیست؟

درباره کتاب ادبیات چیست؟

 منتقدان دربارهٔ کتاب «ادبیات چیست؟» گفته‌اند که سارتر با این کتاب، فصل جدیدی در ادبیات گشوده است. این کتاب در پی پاسخ‌هایی برای پرسش‌هایی در موضوع ادبیات و فلسفه است. پرسش‌هایی نظیر این که آیا آثار ادبی صرفاً بازنمودهایی از کنش‌های زبانی‌اند؟ ماهیت و کارکرد ادبیات چیست؟ آیا تمایز قطعی میان زبان ادبی و سایر انواع کلام وجود دارد؟ آیا ادبیات گفتمان مستقلی است که کارکردهای عملی ندارد یا آن که متعهد است؟

این کتاب یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در حوزه‌ٔ ادبیات و نقد ادبی است و به بررسی موضوع نگارش و چگونه‌نوشتن می‌پردازد. «ادبیات چیست؟» را می‌توان سنگ بنای نوشته‌های ژان پل سارتر دانست. کتاب ادبیات چیست یکی از کتاب‌هایی است که دانشجویان ادبیات در دوران دانشگاه آن را مطالعه می‌کنند و با استفاده از فلسفه‌ٔ نگارش سارتر همه‌ٔ متون نوشته‌شده بعد از او را بررسی می‌کنند. این کتاب را می‌توان همسنگ با کتاب فلسفه‌ٔ نگارش اثر ادگار آلن‌پو دانست. زیرا پو هم در آن کتابش به شرح چگونگی روش‌های نگارشش می‌پردازد.

هرچند ۳ فصل کتاب از هم مستقل است اما پیوند و پیوستگی مشخصی نیز دارد. اساس فصل اول بسیار مهم است. سارتر، شعر را همراه با سایر هنرها از دایره تعهد اجتماعی کنار می‌گذارد و می‌گوید تعهد آن‌ها از نوع دیگری است. فصل دوم متکی است به خود فلسفه روان‌شناسی اگزیستانسیالیست سارتر. در فصل سوم، عنصر هگلی و مارکسیستی بر مطالب کتاب غلبه دارد و نوعی تاریخ اجتماعی فشرده ادبیات است. در این فصل تفاوت حرف‌های سارتر با آنچه الآن به‌عنوان نقد دانشگاهی عرضه می‌شود، روشن می‌گردد.

سارتر سعی می‌کند در این کتاب توضیح دهد که چه منظوری از تعهد اجتماعی دارد و فرق تعهدی که از آن سخن می‌گوید با تعهد نویسندگانی که گرایش چپ دارند، چیست؟ کتاب «ادبیات چیست؟» در سال ۱۹۴۷ و در زمان حساسی چاپ شده است. این زمانی بود که ۳ سال از آزادی فرانسه می‌گذشت و جدایی بزرگی میان روشنفکران فرانسه ایجاد شده بود. یک عده از آن‌ها فاشیسم را پذیرفته بودند؛ عده‌ای دیگر از نویسندگان فرانسه به نهضت مقاومت پیوسته بودند. در آن زمان سارتر خود را به هگل و مارکس پیوند می‌زد. انتشار «ادبیات چیست؟» سهم بزرگی در پرورش متفکران هگلی فرانسه داشت. از سویی دیگر سارتر، با دوست قدیمی‌اش «کامو» تصفیه حساب می‌کند. «کامو» نویسندگی را به مفهوم طغیانگری می‌دانست. هر چند تغییر بنیادی در فضای فکری فرانسه و ایران پدید آمده است و آن نوع آرایش نیروهای اجتماعی که در آن سال‌ها وجود داشت، به هم خورده است، هنوز هم این کتاب تأمل برانگیز است.

کتاب ادبیات چیست؟ را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به علاقه‌مندان به ادبیات و فلسفه پیشنهاد می‌شود.

درباره ژان پل سارتر

ژان پل سارتر در سال ۱۹۸۰ به دنیا آمد. وی فیلسوف، فعال اجتماعی و نویسنده‌ای فرانسوی و نیز همسرِ سیمون دوبوار بود. سارتر به آزادی بنیادی انسان و اینکه «انسان، محکوم به آزادی است» باور داشت.

به‌طور کلی، دو دوره در زندگی حرفه‌ای سارتر وجود دارد: نخستین دوره، دورهٔ پس از نوشتن اثر معروف‌اش، «هستی و نیستی» و دومین دوره، پس از نگارش رمان «تهوع» است.

در دومین دورهٔ حرفهٔ زندگی‌اش، سارتر به‌عنوان روشن‌فکری فعال از نظر سیاسی شناخته شد. او از طرفداران کمونیسم بود؛ هرچند هرگز به‌طور رسمی به عضویت حزب کمونیست فرانسه درنیامد. سارتر بیشتر عمرش را صرف تطبیق ایده‌های اگزیستانسیالیستی‌اش کرد. وی معتقد بود که انسان باید خودش سرنوشت‌اش را تعیین کند؛ هم‌چنین، مطابق با اصول کمونیسم، باور داشت که نیروهای اقتصادی-اجتماعی جامعه که از کنترل انسان خارج‌اند، نقشی حیاتی در تعیین مسیر زندگی اشخاص دارند.

سارتر، در سال ۱۹۶۴، جایزه ادبی نوبل را برنده شد ولی از پذیرفتن این جایزه پرهیز و خودداری کرد. او در نامه‌ای که به آکادمی نوبل نوشت، توضیح داد که نمی‌تواند جایزه را بپذیرد و نمی‌خواهد که هرگز نامش در فهرست دریافت‌کنندگان آن جایزه قرار گیرد. این فیلسوف فرانسوی، به‌عنوان یک نویسنده نمی‌خواست نامش با سازمانی مرتبط گردد.

بعضی از فیلسوفان معتقد هستند که سارتر در کارهایش مفاهیم متناقضی را در کنار هم قرار داده است.

او از سال ۱۹۷۳ به بعد، تقریباً تمامی قدرت بینایی خود را از دست داد و دیگر قادر به نوشتن نبود؛ با این همه، کوشید با انجام مصاحبه‌ها، دیدارها و حضور در مراسم‌ها کماکان چهره‌ای فعال و اجتماعی از خود نشان دهد. او در جایی، از مبارزۀ مردم ایران علیه محمدرضاشاه پهلوی و آزادی زندانیان سیاسی و همچنین مبارزۀ مردم شیلی علیه دیکتاتوری آگوستو پینوشه طرفداری کرد.

بخشی از آثار مهم سارتر عبارت‌اند از:

رمان تهوع (غثیان)

زنده باد چگوارا

دیوار (مجموعه داستان)

هستی و نیستی (رساله فلسفی)

خروج ممنوع (نمایش‌نامه)

مرده‌های بی‌کفن و دفن (نمایش‌نامه)

روسپی بزرگوار (نمایش‌نامه)

گوشه‌نشینان آلتونا (نمایش‌نامه)

مگس ها (نمایش‌نامه)

راه‌های آزادی

نقد عقل دیالکتیکی (رساله فلسفی)

اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر (رساله فلسفی)

ادبیات چیست؟ (رساله ادبی - فلسفی)

اندیشه‌های درباره مسئله یهود (رساله)

چرخ‌دنده (فیلمنامه)

ژان پل سارتر در سال ۱۹۰۵ درگذشت.

بخشی از کتاب ادبیات چیست؟

«شاید استعداد هنری در اصل و منشأ خود مبتنی بر انتخابی بی‌تفاوت باشد که بعداً بر اثر مقتضیات محیط و پرورش هنرمند و تماس با جهان به صورت‌های متمایز و مشخص درمی‌آید. شاید نیز هنرهای یک دوره از تاریخ متقابلاً در هم تأثیر می‌کنند و از عوامل اجتماعی یکسانی متأثر و مشروط می‌شوند. ولی کسانی که می‌خواهند فلان نظریه ادبی را به استناد آنکه مثلاً بر موسیقی منطبق نیست نامعقول جلوه دهند نخست باید ثابت کنند که هنرها باهم مطابق و موازن‌اند.

و اما چنین مطابقه و موازنه‌ای در میان نیست. در این مورد، چنان‌که در دیگر موارد، نه همان صورت ظاهر متفاوت است و بس که مایه کار نیز هم. رنگ‌ها و صوت‌ها را به کار بردن چیزی است غیر از بیان مفاهیم و مقاصد با کلمات. نت‌ها و رنگ‌ها و نقش‌ها «نشانه» نیستند، یعنی بر چیزی خارج از وجود خود دلالت نمی‌کنند. البته کاملاً محال است که بتوان آن‌ها را منحصراً به خودشان محدود کرد: تصور یک صوت خالص تصوری ذهنی است که مصداق خارجی ندارد. مرلوپونتی در کتاب پدیدارشناسی ادراک به‌درستی نشان داده است که هیچ کیفیتی یا هیچ احساسی چنان پاک و مجرد نیست که هیچ دلالتی در آن نفوذ نکند. یعنی به چیزی بیرون از خود رجوع ندهد. اما معنای مبهم ناچیزی که در نهاد آن‌هاست و مثلاً از شادی گونه‌ای یا از اندوه سربسته‌ای حکایت می‌کند محصور در وجود آن‌هاست یا چون هاله حرارت به گرد آن‌ها می‌لرزد، و آن خودش رنگ و صوت است. کیست که بتواند رنگ سبز سیب را از طراوت ترش گونه آن تمیز دهد؟ و همین‌قدر که از «طراوت ترش گونه سبز سیب» نام می‌بریم آیا سخن به گزافه نمی‌گوییم؟ این رنگ سبز است و آن سرخ، همین و بس. این‌ها شی‌ء خارجی‌اند، یعنی به‌خودی‌خود و برای خود وجود دارند.»