کتاب کامران شیردل؛ تنها در قاب

کامران شیردل؛تنها در قاب اثری از علیرضا ارواحی به شرح زندگی کاری و شخصی و دستاوردهای کامران شیردل، فیلمساز، عکاس و مترجم ایرانی، می‌پردازد. شیردل فیلم‌سازی را با ساخت آیینه‌ها در ایتالیا آغاز کرد. پس از ساخت این فیلم به ایران آمد و فعالیت خود را در زمینۀ مستندسازی ادامه داد. با پیشنهادهایی که دریافت کرد به مستندسازی رو ی آورد و چندین مستند صنعتی و اجتماعی را در کارنامۀ خود ثبت کرد.

درباره کامران شیردل

«کامران شیردل» فیلمساز، عکاس و مترجم در ۳۱ خرداد ۱۳۱۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۶ در دانشکده‌ی معماری رم پذیرفته شد و در سال ۱۳۴۱ نخستین دانشجوی ایرانی بود که در رشته‌ی کارگردانی به «مرکز تجربی سینمایی رم» راه یافت و در سال ‍۱۳۴۳ در این رشته فارغ‌التحصیل شد. او در مرکز تجربی سینمایی رم، شاگرد استادان بزرگ سینما همچون «نانی لوی»، «ماریا رزادا» و «ویتوریو دِ سه‌تا» بود.

از دیگر اساتید سینمایی مرکز تجربی سینمایی رم می‌توان از «چزاره زاواتینی»، «روبرتو روسلینی»، «پی‌یر پائولو پازولینی» و «میکلانجلو آنتونیونی» نام برد.

در پایان تحصیلات سینمایی‌اش در فیلم داستانی «کتاب آفرینش» به کارگردانی «جان هیوستون» به عنوان دستیار کارگردان کار کرد و نخستین فیلم داستانی کوتاهش با نام «آینه‌ها» را در سال ۱۳۴۳ در ایتالیا ساخت.

در بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۴، ابتدا در وزارت فرهنگ و هنر مشغول به ساخت فیلم‌های مستند شد. پس از فیلم «بوم سیمین» ۱۳۴۵ به سفارش «سازمان زنان ایران»، ساخت مجموعه‌های «ندامتگاه»، «تهران … پایتخت ایران است» و «قلعه» را آغاز کرد. ندامتگاه در سال ۱۳۴۵ حدود یک هفته در سینماهای گروه مولن روژ به نمایش درآمد. اما وزارت فرهنگ و هنر، در مرحله‌‌ی تدوین و صداگذاری از ادامه‌ی کار تهران … پایتخت ایران است و در مرحله‌ی فیلمبردای از ادامه‌ی کار بر روی قلعه جلوگیری کرد. «مهرداد پهلبد» وزیر وقت وزارت فرهنگ و هنر، به شیردل قول داد تا شاید در آینده‌ای دور این فیلم‌ها از توقیف درآید. پس از انقلاب در سال ۱۳۵۹، «اکبر عالمی» رئیس لابراتوار وزارت فرهنگ و آموزش عالی این راش‌ها و نگاتیوها را پیدا کرد و در اختیار شیردل قرار داد. بنابراین، تهران … پایتخت ایران است و قلعه (همراه با عکس‌هایی از کاوه گلستان) در سال ۱۳۵۹ تدوین شدند.

وزارت فرهنگ و هنر در زمستان سال ۱۳۴۶ ساخت فیلمی درباره‌ی حماسه‌ی روستازاده‌ی گرگانی را به شیردل پیشنهاد داد. روستازاده‌ی گرگانی ماجرای پسربچه‌ای بود که باعث توقف قطار مسافربری و نجات جان مسافران شده بود. این فیلم با عنوان «اون شب که بارون اومد یا حماسه روستازاده گرگانی» توقیف شد. اگرچه در سال ۱۳۵۳ مجوز پخش گرفت و در سومین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم تهران نمایش داده شد و جایزه‌ی بزرگ جشنواره را برای بهترین فیلم کوتاه به دست آورد.

شیردل در سال ۱۳۴۸ دفتر «فیلم گرافیک» را تأسیس کرد و تا سال‌ ۱۳۵۳ فیلم‌های مستند و تبلیغاتی بسیاری را در این دفتر کارگردانی و تهیه کرد. فیلم‌هایی مانند مستند صنعتی «پیکان» ۱۳۴۹ که مستندی بی‌‌کلام از ساخت و تولید خودروی پیکان در کارخانه‌ی خودروسازی است.

نخستین فیلم بلند داستانی‌اش «صبح روز چهارم» را در سال ۱۳۵۱ـ۱۳۵۰ تهیه و کارگردانی کرد که برداشتی آزاد از فیلم «از نفس افتاده» اثر «ژان‌‌ لوک گدار» است. صبح روز چهارم برنده‌ی چندین جایزه و دیپلم افتخار از پنجمین جشنواره‌ی فیلم سپاس، از جمله بهترین موسیقی متن فیلم (ساخته‌ی واروژان) و بهترین بازیگر نقش مکمل زن (شهرزاد) است.

شیردل با «فریدون ری‌پور» و سه نفر دیگر در اسفند ۱۳۵۳ به کشورهای عربی سفر پژوهشی کرد، به امارات متحده‌ی عربی رفت و در دوبی مستقر شد و فیلم «مرواریدهای خلیج فارس، دوبی» را ساخت.

در سال ۱۳۵۴ فیلم بلند سینمایی «دوربین» را برای «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» تهیه و کارگردانی کرد. این فیلم برداشتی آزاد از اثر «نیکلای گوگول»، به نام «بازرس کل»، بود. اما سرنوشت دوربین هم مانند دیگر کارهای شیردل به دلیل صراحت بیان و لحن انتقادی، توقیف بود. در نتیجه در اواسط فیلمبرداری از ادامه‌ی ساخت آن جلوگیری شد.

شیردل در بحبوحه‌ی انقلاب، پیشنهاد گروه «جبهه سینمای انقلاب خلق» را به برخی دوستان و همکارانش می‌‌دهد. او به همراهی «محمدرضا اصلانی»، «محمدرضا مقدسیان»، «کاظم فرهادی» و بعدتر «فیروز ملک‌زاده» از اتفاقات مهم انقلاب فیلمبرداری و عکاسی کرد. بعدها، در سال ۱۳۹۷ مجموعه‌ای از عکس‌ها و راش‌های منتشرنشده‌ی این دوران، با عنوان «حوالی؛ انقلاب در پرسه‌های کامران شیردل» در گالری نبشی به نمایش درآمد.

در سال ۱۳۶۴، به پیشنهاد وزارت نفت، ساخت مستندهای «گاز، آتش، باد (پروژه‌های تزریق گاز)» و «طرح گناوه» را آغاز کرد.

سال ۱۳۷۸ از او دعوت شد تا فیلمی درباره‌ی جزیره‌ی کیش بسازد. نام این فیلم «گهواره‌ی خورشید» است. در همان سال اولین دوره‌ی جشنواره‌ی کیش را پایه‌گذاری کرد که پس از شش دوره متوقف شد.

سال ۱۳۷۹ مستند «تنهایی اول» را ساخت که اتوبیوگرافی فیلمساز دانسته می‌شود.

در سال ۱۳۸۹ از طرف فرهنگستان هنر ایتالیا نشان‌ها و عنوان «شوالیه‌» و نیز دکترای هنر را از طرف «جورجو ناپولیتانو» رییس‌جمهور وقت ایتالیا دریافت کرد. این نشان در سفارت ایتالیا در تهران به او اهدا شد.

او سال‌ها به نوشتن، پژوهش و ترجمه درباره‌ی نئورئالیسم در سینما مشغول بود. همچنین کلاس‌هایی در ارتباط با نئورئالیسم و سینمای ایتالیا در مؤسسه‌ی «ماه مهر» برگزار کرد. کتاب «نئورئالیسم چیست؟» در سال ۱۳۹۵ توسط نشر «دنیای اقتصاد» منتشر شد که مجموعه‌ای از یادداشت‌ها و پژوهش‌های شیردل در مورد نئورئالیسم است.

در سال ۱۴۰۰، کتابی درباره‌ی زندگی، آثار و فعالیت‌های هنری کامران شیردل با عنوان «کامران شیردل؛ تنها در قاب»، با پژوهش و گردآوری علیرضا ارواحی توسط نشر خوب به چاپ رسید.

کامران شیردل از نخستین اعضای انجمن مستندسازان سینمای ایران در سال ۱۳۷۶ و از اعضای اولین دوره هیات مدیره انجمن است.

درباره کتاب کامران شیردل؛ تنها در قاب

تنها در قاب مستندی نوشتاری دربارۀ کامران شیردل است. شیردل از همان آغاز فیلم‌سازی نگاه‌های متفاوت و تجربه‌های جدیدی همچون معماری، نقاشی و موسیقی را از سر گذراند. کنجکاوی و جسارت در تدوین و انتخاب موضوع و موسیقی از مهمترین مؤلفه‌های فیلم‌سازی او به شمار می‌آیند و فیلمهایش رویکرد نوینی به مخاطبان فیلم‌ساز پیشنهاد میدهند. نگاه متفاوت و نامألوف همواره شرایطی را برای شیردل به ارمغان آورد که خود را در تنهایی بیابد و تنهایی تجربه‌ای شد که به طور مشخص در فیلمهایی همچون آیینه‌ها و تنهایی اول به تصویر درآمد. فیلمهای کامران شیردل با تنهایی و سکوت آغاز و به‌تنهایی و سکوت ختم میشوند. آیینه‌ها بیکلام است و در آخرین فیلم او، تنهایی اول، پس از اشاره به موقعیت مکانی فیلم، دیگر کلامی نمیشنویم و صدای محیط است که در سراسر فیلم جاری است. تنهایی در مستندهای اجتماعی شیردل نیز حاضر و آشکار است؛ مستندهایی روایتگر تنهایی کسانی که فرهنگ غالب جامعه نان را نادیده گرفته است. عنوان تنها در قاب به تنهااندیشی شیردل اشاره دارد؛ فیلمسازی که خود را در شخصیت مستند تنهایی اول میجوید. این کتاب کوششی است در صورت‌نگاری تنهااندیشی فیلمساز. زندگینامـۀ کامـران شـیردل بـه قلـم خـود اوسـت و نگارنـدۀ ایـن سـطور پس بخـش اول از بازنویسـی و تدویـن زندگینامـه بیشتـر دادههـای آن را بـا اسـناد و منابـع مکتـوب و شـفاهی موجـود تطبیـق داد و توضیحـات مـورد نیـاز را در پانوشـتها ذکـر کـرد. 

کتاب کامران شیردل؛ تنها در قاب را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به کسانی که می‌خواهند درباره ویژگی‌های کاری کامران شیردل اطلاعات بیشتری کسب کنند پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب کامران شیردل؛ تنها در قاب

شـیردل در ایـن خودنوشـت بـه دوازده دورۀ مهـم زندگـی خـود میپـردازد کـه در ایـن کتـاب هـر دوره همچـون سـکانس شـناخته میشـود و عنوانـی بـرای خـود دارد: گذشـتۀ مانـدگار؛ ُ رامـکان؛ توقیف سـفر بیبازگشـت بـه سـینما؛ تیـر خلاص یک کارگـردان؛ تهران، شـهری پ یـک ِ ماجـرای واقعـی؛ سـاخت یـک حماسـۀ ملـی؛ آزاد، پـس از احترامـات فائقـه؛ صبـح روز دیگـر؛ رهـاورد توقفهـای کوتـاه؛ تدویـن بی‌سـرانجام؛ روزگار پیـش رو؛ گهـوارۀ یـک تنهایـی. ایـن خودنوشـت محـور اصلـی کتاب در نظر گرفته شـده اسـت و مقـالات و متنهای ضمیمـۀ بخـش دوم در جهـت تکمیل بخش اول گام برمیدارند. واژگان کلیدی بخش اول همچـون پلان در نظـر گرفتـه شـده‌اند. در بخـش دوم، سـعی شـده تـا بـه پلانهـای مهـم زندگـی شـیردل توجـه شـود و شـخصیت و ویژگیهـای آثـار او دقیقتـر مـورد بررسـی قـرار گیرنـد. ایـن متنهـا یـا از میـان دههـا متـن، مقالـه و مصاحبـه انتخـاب و یـا بـا توجـه بـه بخـش خودنوشـت سـفارش داده شـده‌اند. بـرای مثـال مخاطـب پـس از خوانـدن اهمیـت جامعـه نـزد کامـران شـیردل میتوانـد بـه بخـش دوم مراجعـه کنـد و مقالـهای پیرامـون مسـتندهای جامعهشـناختی فیلمسـاز بخوانـد. بخـش دوم شـامل دوازده متـن است: مقالۀ بازتاب نئورئالیسم در مقالات کامران شیردل نوشتۀ امیر کیخسروکیانی بـه وجـوه مطبوعاتـی شـیردل توجـه دارد کـه کمتـر مـورد توجه دیگر پژوهشـگران واقع شـده اسـت. رضـا تاجمیـر در مقالـۀ تریلـوژی کامـران شـیردل، دینامیتـی در قلـب سـینمای )مسـتند( ایـران بـه مسـتندهای سـهگانۀ شـیردل، ندامتـگاه، قلعـه و تهـران ...... پایتخـت ایـران اسـت، میپـردازد و وجـوه اجتماعـی و سیاسـی ایـن فیلمهـا و نسـبت اندیشـۀ کارگـردان بـا چنـد نظریه‌پـرداز را تحلیـل میکنـد. کریـگ فا کـس سـخنرانیای بـا عنـوان کاول، تجربههـای مدرنیسـم و اونشـب کـه بـارون اومـد دارد کـه نظـرگاه کاول پیشنوشت | 11 را بـا اونشـب کـه بـارون اومـد قیـاس میکنـد. متـن ایـن سـخنرانی را فرزانـه فاضلی‌نـژاد ترجمـه کـرده اسـت. میلاد آذرم در مقالـۀ پیـکان؛ بندبـازی رو ی برجهـای سـرمایه مفهـوم مسـتند صنعتـی را بررسـی میکنـد و بـا توجـه بـه این مفهـوم به تفسـیر فیلمپیکان میپردازد. منابع کلوزآپ یادداشـتی از ژان ــ میشـل فرودون با ترجمۀ فؤادرضا مسـائلی اسـت.

فـرودون در ایـن متـن بـه تأثیرپذیـری کیارسـتمی از شـیردل اشـاره میکنـد. مقالـۀ ’مـردگان محتـرم و متحـرک‘ را بـه گورسـتان هدایـت کنیـد! از کامـران شـیردل دربـارۀ تبانـی فیلمفارسیسـازان بـرای شکسـت صبـح روز چهـارم در گیشـه اسـت. حسـن زمانـی در مقالـۀ کارگردانـی کـه مسـتند موسـیقایی میسـازد بـه بررسـی موسـیقی در مسـتندهای شـیردل میپـردازد. زینـب فیلمنامـه‌ای نوشـتۀ کامـران شـیردل اسـت کـه دغدغـۀ نویسـنده را نسـبت بـه مسـائل اجتماعـی آشـکار میکنـد. اسـماعیل نوریعلاء در حماسـهای کـه قهرمانـش را از دسـت میدهـد... بـه بررسـی فیلـم کوتـاه اونشـب کـه بـارون اومـد میپـردازد. ایـن مقالـه نخسـتینبار در سـال 1353 در مجلـۀ سـینما چـاپ شـده اسـت. انقلاب بـه روایـت شـیردل نوشـتۀ پژمـان نظـرزاده آبکنـار نگاهـی تحلیلی بـه عکسهـای انقلاب کامـران شـیردل دارد. سـارا سـلجوقی در مقالـۀ مـوج نـوی سـینمای ایـران (1979ـــ 1962 )کـه بخشـی از آن را آرش حسـنپور ترجمـه کـرده اسـت، بـه جایـگاه یگانـۀ مسـتندهای شـیردل میپـردازد. و متـن آخـر، جلوههـای باشـکوه امـا مهجـور سـینمای ایـران در دهـۀ 1960 نوشـتۀ گابریـل آشـار ـــ سـبیر و متیـو اورلئـان، ترجمۀ محمدرضا شـیخی اسـت و به شـرایط سیاسـی و اجتماعی مستندسـازی ایران شـیردل میپـردازد. در ایـن بخـش، ا گـر مترجـم یـا گردآورنـده توضیحـی بـه و مشـخصا متـن افـزوده باشـند در چنـگک آمـده اسـت و تمام کنارنویسهـا را گردآورنده بـه مقاله‌ها پیوسـت کـرده اسـت. در پیوسـت دوم )فیلمنوشـتار(، گفتـار متـن دوازده فیلـم کامـران شـیردل آمده اسـت کـه از بیـن تمـام فیلمهـای او انتخـاب شـده‌اند، چـرا کـه بـه نظـر نگارنـده ایـن تعـداد میتواننـد تـا حـد قابل قبولی شـمایی کلی از مسـتندهای شـیردل ارائـه دهند. خوانندۀ ایـن کتـاب میتوانـد در حیـن یـا پـس از خوانـدن خودنوشـت بـه پیوسـت دوم مراجعـه و نوشـتار فیلمهـای مذکـور را مطالعـه کنـد. در ایـن بخـش، گفتوگوهـای فیلمهـا همانطـور کـه در فیلمهـا بیـان و ادا شـده، در فیلمنوشـتار آمـده و تعـدادی قـاب از خود ’به‌راستی| کامران شیردل، تنها در قاب فیلـم بـا فیلم‌نوشـتار آن همـراه شـده اسـت. واژگانـی که در متـن مربوطه پررنگ شـده‌اند گویـای همزمانـی بیـان آن واژگان بـا قـاب مربوطـه اسـت.