دنیل کانمن
زندگینامه و معرفی کتاب‌های دنیل کانمن
دنیل کانمن (Daniel Kahneman)، روان‌شناس و نویسنده‌ی برجسته‌ی آمریکایی - اسرائیلی، یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های حوزه‌ی علوم شناختی و اقتصاد رفتاری در دنیای معاصر است. پژوهش‌های او و همکارانش که با رد فرضیات اقتصاد کلاسیک توانست بسیاری از حقایق نهفته در پس تصمیمات انسانی را آشکار سازد، تأثیر عمیق روان‌شناسی بر انتخاب‌های اقتصادی را نشان داد و در نهایت، جایزه‌ی نوبل علوم اقتصادی را برای او به ارمغان آورد. در این نوشته، به زندگینامه، آثار، دستاوردها و نظریات کلیدی او خواهیم پرداخت.
بیوگرافی دنیل کانمن
دنیل کانمن در ۵ مارس ۱۹۳۴ در تل‌آویو به دنیا آمد. خانواده‌ی او که اصالتاً اهل لیتوانی بودند، در اوایل دهه‌ی ۱۹۲۰ به پاریس مهاجرت کرده بودند. دنیل ۵ساله بود که جنگ جهانی دوم آغاز شد و یک سال بعد پاریس به اشغال ارتش نازی درآمد. دستگیری پدر دنیل به جرم یهودی بودن و آوارگی خانواده‌اش، در کنار مشاهده‌ی دیگر آثار ویران‌کننده‌ی جنگ تأثیر زیادی بر دیدگاه‌های روان‌شناختی او گذاشت.
دنیل پس از به‌پایان‌بردن مقطع دبیرستان، رشته‌ی روان‌شناسی را برای ادامه‌ی تحصیل برگزید و در سال ۱۹۵۴ مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه عبری اورشلیم دریافت کرد. او در ادامه جهت گذراندن دوره‌ی سربازی به واحد روان‌شناسی نیروهای دفاعی ارتش پیوست و با طراحی یک مصاحبه‌ی ساختاریافته برای سربازان جنگی توانست ضمن اثرگذاری در این موقعیت، از کسب تجربیات بیشتر استفاده کند.
کانمن در سال ۱۹۵۸ برای ادامه‌ی تحصیل در رشته‌ی روان‌شناسی به آمریکا رفت و توانست در عرض سه سال، مدرک دکترای خود را از دانشگاه کالیفرنیا دریافت کند. او پس از تکمیل تحصیلاتش، ابتدا به‌عنوان استاد مهمان در دانشگاه‌های معتبری چون میشیگان و هاروارد به تدریس پرداخت و سپس به دانشگاه عبری اورشلیم بازگشت.
کانمن در دهه‌ی ۱۹۷۰ همکاری نزدیکی را با آموس تورسکی، همکار و دوست دیرینه‌اش، آغاز کرد. این همکاری به انجام پژوهش‌هایی منجر شد که پایه‌گذار نظریاتی مهم در زمینه‌ی تصمیم‌گیری و رفتار انسانی بود. انتشار نتایج این تحقیقات در قالب «نظریه‌ی دورنما» انقلاب بزرگی در درک رفتار انسانی و پیش‌بینی تصمیمات اقتصادی و اجتماعی ایجاد کرد. این زوج همچنین در همکاری با پل اسلوویک مجموعه‌ای با عنوان قضاوت در شرایط نااطمینانی: اکتشافات و سوگیری‌ها را منتشر کردند که ماحصل کار خودشان و دیگر تحقیقات مؤثر بر اندیشه‌های آنان به شمار می‌آمد.
کانمن سال ۱۹۷۷ را در آزمایشگاه تحقیقاتی بین‌رشته‌ای علوم رفتاری دانشگاه استنفورد سپری کرد و همان‌جا با ریچارد تالر که استاد مدعو این دانشگاه بود آشنا شد. به گفته‌ی کانمن «ما به‌سرعت با هم دوست شدیم و تأثیر قابل‌توجهی بر تفکر یکدیگر گذاشتیم». تالر با تکیه بر نظریه‌ی دورنما و مجموعه آثار کانمن و تورسکی، مقاله‌ی «به‌سوی نظریه‌ی مثبت مصرف‌کننده» را منتشر کرد؛ متنی که کانمن بعدها آن را «اساس‌نامه‌ی اقتصاد رفتاری» نامید. کانمن در سال ۱۹۷۸ دانشگاه عبری را ترک کرد تا در دانشگاه بریتیش کلمبیا مشغول به کار شود.
در سال ۲۰۰۲، دنیل کانمن به‌واسطه‌ی آثار برجسته‌اش در زمینه‌ی روان‌شناسی و تأثیرات آن بر اقتصاد، موفق به دریافت جایزه‌ی نوبل در علوم اقتصادی شد. این جایزه عمدتاً به دلیل توسعه‌ی نظریه‌ی دورنما در حوزه‌ی اقتصاد رفتاری به او اعطا شد که نشان می‌داد مردم برخلاف مدل‌های اقتصادی سنتی که تصمیم‌گیری را کاملاً منطقی و مبتنی بر محاسبات ریسک می‌دانستند، در واقع اغلب از احساسات و باورهای اشتباه خود در مواجهه با ریسک‌ها و عدم قطعیت‌ها تأثیر می‌پذیرند.
کانمن در ۲۷ مارس ۲۰۲۴، سه هفته پس از تولد ۹۰ سالگی خود درگذشت. او در طول دوران فعالیت حرفه‌ای خود، یکی از اثرگذارترین اساتید و پژوهشگران در زمینه‌ی روان‌شناسی شناختی و اقتصادی بود؛ تاثیری که با درگذشت او به پایان نرسید و تا سالیان سال ادامه‌دار خواهد بود.
نگاهی به کتاب‌ها و آثار دنیل کانمن
دنیل کانمن با آثار خود توانست دریچه‌های تازه‌ای به‌سوی روان‌شناسی، اقتصاد رفتاری و علوم شناختی بگشاید. یکی از معروف‌ترین کتاب‌های او تفکر سریع و کند است که به‌عنوان یک اثر برجسته در زمینه‌ی روان‌شناسی و معرفت‌شناسی در سراسر جهان شناخته می‌شود. در این کتاب که با نام‌های دیگری چون «تفکر سریع و آهسته»، «فکرکردن بادرنگ و بی‌درنگ» و «تفکر آرام و سریع» نیز ترجمه شده است، کانمن به‌تفصیل به معرفی دو سیستم فکری انسان پرداخته است: سیستم اول که سریع، شهودی و ناخودآگاه است و سیستم دوم که آهسته‌تر، منطقی‌تر و آگاهانه‌تر عمل می‌کند. کانمن در این اثر توضیح می‌دهد که چگونه اغلب انسان‌ها در تصمیم‌گیری‌ها و قضاوت‌های روزمره‌ی خود تحت‌تأثیر سیستم اول قرار می‌گیرند و این امر می‌تواند منجر به اشتباهات شناختی و تصمیمات نادرست شود.
نویز: خدشه‌ای بر قضاوت انسان دیگر کتاب مهم کانمن است که به معرفی نویز و سوگیری به‌عنوان دو مشکل اساسی در قضاوت انسانی می‌پردازد. در این کتاب که با عنوان «آشفتگی: نقطه‌ضعفی در قضاوت انسان» نیز شناخته می‌شود، کانمن و دو همکار خود، سیبونی و سانستین، نشان می‌دهند که در بسیاری از مواقع، قضاوت‌ها و تصمیمات انسان‌ها تحت‌تأثیر عوامل تصادفی و حتی غیرمرتبط قرار می‌گیرند. نویسندگان در این کتاب پیشنهادهایی برای کاهش نویز در سیستم‌های تصمیم‌گیری ارائه می‌دهند تا تصمیمات دقیق‌تر و منصفانه‌تری اتخاذ شود.
قضاوت در شرایط نااطمینانی، کتاب دیگری است که دنیل کانمن با همکاری آموس تورسكی و پل اسلاویک منتشر کرد و پایه‌گذار نظریات اصلی در زمینه‌ی قضاوت و تصمیم‌گیری تحت شرایط عدم قطعیت شد. این کتاب شامل مجموعه‌ای از مقالات است که نویسندگان آن‌ها به بررسی قانون‌های ساده‌ای که انسان‌ها در هنگام تصمیم‌گیری تحت شرایط عدم قطعیت به کار می‌برند، پرداخته‌اند. این قوانین که اغلب برای سرعت‌بخشیدن به تصمیمات در شرایط پیچیده و نامشخص استفاده می‌شوند، ممکن است منجر به اشتباهات شناختی و قضاوت‌های نادرست شوند.
علاوه بر این آثار مهم، دنیل کانمن در کتاب انتخاب، ارزش‌ها و چارچوب‌ها که با همکاری آموس تورسکی تألیف کرده، به بررسی نحوه‌ی تصمیم‌گیری انسان‌ها تحت تأثیر چارچوب‌های مختلف پرداخته است. همچنین، او در کتاب اکتشافات و سوگیری‌ها: روان‌شناسی قضاوت شهودی به تحلیل خطاهای شناختی و تعصباتی پرداخته که در تصمیم‌گیری‌ها و قضاوت‌های انسان‌ها به وجود می‌آید.
جوایز و افتخارات
دنیل کانمن در طول زندگی علمی خود جوایز و افتخارات متعددی دریافت کرده است که نشان‌دهنده‌ی تأثیر عمیق پژوهش‌های او در روان‌شناسی، اقتصاد رفتاری و علوم شناختی است. او در سال ۲۰۰۲ جایزه‌ی نوبل اقتصاد را کسب کرد، درحالی‌که یک روان‌شناس بود و هیچ‌گاه به‌صورت رسمی در رشته‌ی اقتصاد تحصیل نکرده بود. این جایزه به دلیل نقش کلیدی او در تدوین نظریه‌ی دورنما و بررسی سوگیری‌های شناختی در تصمیم‌گیری به او اعطا شد.
از دیگر افتخارات مهم کانمن می‌توان به کسب جایزه‌ی «برجسته‌ترین دستاورد علمی در روان‌شناسی» از «انجمن روان‌شناسی آمریکا» اشاره کرد. او در سال ۲۰۱۱ به‌عنوان عضو ممتاز «انجمن اقتصاد آمریکا» برگزیده شد و کتاب تفکر، سریع و کند او جوایز متعددی، از جمله «جایزه‌ی کتاب لس‌آنجلس تایمز» را دریافت کرد. در سال ۲۰۱۳، باراک اوباما «مدال آزادی ریاست‌جمهوری»، یکی از عالی‌ترین افتخارات غیرنظامی ایالات متحده را به کانمن اعطا کرد و در سال ۲۰۱۵، نشریه‌ی اکونومیست او را به‌عنوان هفتمین اقتصاددان تأثیرگذار جهان معرفی کرد.
کانمن در سال ۲۰۱۹ «جایزه‌ی صفحه‌ی طلایی آکادمی موفقیت آمریکا» را دریافت کرد و در سال ۲۰۲۳ «جایزه‌ی هلن دینرمن» از «انجمن جهانی تحقیقات افکار عمومی» به او اهدا شد. این افتخارات - که تنها گوشه‌ای از افتخارات کانمن در طول زندگی پربارش به شمار می‌روند - را می‌توان نشان‌دهنده‌ی سهم بی‌بدیل او در تحول علوم شناختی و تصمیم‌گیری انسانی دانست.
بررسی کلی آثار دنیل کانمن
آثار دنیل کانمن نقشی بنیادین در بازتعریف شیوه‌های تصمیم‌گیری انسانی ایفا کرده‌اند و دغدغه‌ی اصلی او در تمام این آثار، فهم بهتر فرایندهای شناختی و خطاهای انسانی در تصمیم‌گیری‌ها است. برخلاف دیدگاه‌های سنتی در اقتصاد که فرض را بر این می‌گذاشتند که انسان‌ها همیشه تصمیمات عقلانی و منطقی می‌گیرند، کانمن نشان داد که تصمیمات انسان‌ها تحت‌تأثیر خطاهای شناختی و تمایلات احساسی است که در بسیاری از مواقع به اشتباهات سیستماتیک منجر می‌شوند. این دغدغه‌ها را در بسیاری از آثار او، از جمله نظریه‌ی دورنما و خطاهای شناختی می‌توان دید. به بیان دیگر، دغدغه‌ی اصلی کانمن همواره این بوده که نشان دهد چه عواملی باعث اشتباهات غیرمنطقی در تصمیم‌گیری انسان‌ها می‌شود و چگونه می‌توان در مواجهه با این عدم قطعیت‌ها، بهترین تصمیم را اتخاذ کرد.
آثار کانمن علاوه بر اقتصاد رفتاری، در زمینه‌های دیگری نیز تأثیرگذار بوده است و کتاب‌های او در زمینه‌های تصمیم‌گیری تحت ریسک و کاهش خطاهای شناختی برای تحلیلگران اقتصادی، مدیران و سیاست‌گذاران به‌عنوان راهنما مورداستفاده قرار گرفته‌اند.
کتاب‌های کانمن عمدتاً به حوزه‌ی روان‌شناسی تعلق دارند؛ اما وجه تمایز آثار او با دیگر کتاب‌های روان‌شناسی این است که با استفاده از زبان ساده و مثال‌های روزمره به شکلی جذاب و قابل‌فهم برای عموم مردم نوشته شده‌اند. در این آثار، کانمن به طور مستقیم با خوانندگان غیرمتخصص ارتباط برقرار کرده و موضوعاتی چون خطاهای شناختی، قضاوت‌های اشتباه و تصمیمات غیرعقلانی را به‌روشنی توضیح داده است. این ویژگی باعث شده که آثار او هم در محافل علمی و هم در میان عموم مردم طرف‌داران زیادی پیدا کنند.
بااین‌حال، برخی منتقدان در نقد آثار کانمن به این موضوع اشاره کرده‌اند که روش‌های ارائه‌شده در کتاب‌های او شاید با حذف جزئیات مهم اما پیچیده، برای متخصصین ساده‌سازی‌شده باشند. این در حالی است که بسیاری دیگر بر این باورند که همین ساده‌سازی و توانایی کانمن در انتقال مفاهیم پیچیده به زبان ساده، موجب دسترسی بیشتر مخاطبان عمومی به این مباحث شده و در واقع، درک مسائل پیچیده‌ی علمی را برای عموم مردم آسان‌تر کرده است.
دیدگاه کانمن درباره‌ی سیستم‌های فکری ۱ و ۲
دنیل کانمن در کتاب تفکر، سریع و کند عملکرد ذهن انسان را به دو سیستم پردازشی مجزا تقسیم می‌کند: سیستم ۱ و سیستم ۲. او معتقد است که این دو سیستم، هر یک با ویژگی‌ها و عملکردهای متفاوت، در فرایند تصمیم‌گیری نقش دارند. سیستم ۱، تفکری خودکار، سریع و ناخودآگاه را ارائه می‌دهد. این سیستم برای واکنش‌های فوری و تصمیم‌گیری‌های غریزی طراحی شده و به انرژی و تمرکز زیادی نیاز ندارد. بااین‌حال، همین ویژگی‌ها باعث می‌شوند که احتمال وقوع خطاهای شناختی در آن بالا باشد. به‌عنوان‌مثال، هنگام رانندگی روزمره، بسیاری از تصمیمات راننده بر اساس سیستم ۱ گرفته می‌شوند، زیرا ذهن به طور خودکار و بدون تلاش آگاهانه، مسیرها و حرکات لازم را پردازش می‌کند. بااین‌حال، این سرعت و خودکار بودن می‌تواند منجر به قضاوت‌های سطحی، سوگیری‌های شناختی و خطاهای تصمیم‌گیری شود.
در مقابل، سیستم ۲ نوعی تفکر کند، پرزحمت و آگاهانه را نمایندگی می‌کند. این سیستم نیاز به تمرکز، دقت و انرژی ذهنی بیشتری دارد و برای تحلیل مسائل پیچیده و تصمیم‌گیری‌های مهم به کار می‌رود. کانمن از این سیستم به‌عنوان «سیستم تنبل» یاد می‌کند، زیرا ذهن انسان تمایل دارد تا جای ممکن از فعال‌سازی آن اجتناب کند. بااین‌حال، زمانی که سیستم ۲ فعال می‌شود، احتمال بروز خطاهای شناختی کاهش می‌یابد و تصمیم‌ها سنجیده‌تر و منطقی‌تر می‌شوند. به‌عنوان نمونه، انتخاب مسیر شغلی، تصمیم‌گیری درباره‌ی ازدواج یا خرید خانه از جمله مسائلی هستند که بهتر است تحت تفکر سیستم ۲ انجام شوند تا از تأثیرات شتاب‌زده و غریزی سیستم ۱ در امان بمانند.
کانمن تأکید دارد که این دو سیستم مکمل یکدیگرند و نمی‌توان بدون وجود یکی از آن‌ها به‌درستی عمل کرد. هرچه تجربه‌ی فرد افزایش یابد، او بیشتر تمایل پیدا می‌کند تا در تصمیمات مهم از سیستم ۲ بهره ببرد. بااین‌حال، در بسیاری از موقعیت‌های روزمره، استفاده از سیستم ۱ اجتناب‌ناپذیر است. توازن بین این دو نوع تفکر، کلید تصمیم‌گیری هوشمندانه و مؤثر در زندگی محسوب می‌شود.
نظر دیگران درباره‌ی کانمن و آثارش
بسیاری از بزرگان علم و پژوهشگران در مورد دستاوردهای کانمن نظر مثبت داشته‌اند و او را به‌عنوان یکی از پیش‌گامان در عرصه‌ی تغییر نگرش به تصمیم‌گیری‌های انسانی و خطاهای شناختی می‌شناسند.
برای مثال استیون پینکر، دانشمند برجسته‌ی علوم شناختی، عمق اثرگذاری پژوهش‌های کانمن در شکل‌گیری درک ما از شناخت انسان و تصمیم‌گیری‌های آن را این‌گونه بیان کرده است: «کتاب تفکر، سریع و کند اثر دنیل کانمن یک شاهکار است که توضیح می‌دهد چگونه ذهن انسان هم قابلیت‌های شگفت‌انگیزی دارد و هم مستعد اشتباهات است».
در اظهارنظری دیگر، ریچارد تیلر، برنده‌ی جایزه‌ی نوبل و یکی از پیش‌گامان اقتصاد رفتاری، درباره‌ی کانمن چنین گفته است: «کار کانمن اساساً درک ما از تصمیم‌گیری انسان را تغییر داده است».
این تحسین‌ها و نقدها نشان می‌دهند که دنیل کانمن نه‌تنها در میان عموم مردم، بلکه در دنیای علمی و پژوهشی نیز از جایگاهی ویژه برخوردار است و تأثیرات گسترده‌ی آثار او در زمینه‌های تصمیم‌گیری، اقتصاد رفتاری و روان‌شناسی شناختی، او را به یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی قرن بیستم و بیست و یکم تبدیل کرده است.
نسخه‌ی صوتی آثار دنیل کانمن
آثار دنیل کانمن به دلیل تأثیرگذاری عمیق آن‌ها و همچنین زبان روان و ساده‌ای که برای انتقال مفاهیم پیچیده انتخاب کرده، به‌شدت موردتوجه قرار گرفته‌اند. این ویژگی‌ها سبب شده است تا نسخه‌ی صوتی این کتاب‌ها نیز با استقبال خوبی مواجه شوند؛ چرا که به مخاطبان این امکان را می‌دهند که در شرایط مختلف، از مفاهیم علمی و فلسفی آن‌ها بهره‌مند شوند.
از آثار مهم کانمن که در قالب نسخه‌ی صوتی در اختیار مخاطب فارسی‌زبان کتاب‌های او قرار گرفته می‌توان به تفکر سریع و آهسته و نویز یا آشفتگی اشاره کرد. شنیدن این کتاب‌های صوتی نه‌تنها برای علاقه‌مندان به روان‌شناسی و اقتصاد رفتاری مفید است، بلکه برای کسانی که زمان کمی دارند و تمایل دارند در حین انجام فعالیت‌های روزانه به یادگیری ادامه دهند، انتخابی عالی به شمار می‌آید.
