کتاب ایمانوئل کانت؛ نقد عقل محض

به تعبیر کانتی، «اندیشه‌ها بدون شهودها تهی هستند، شهودها بدون مفاهیم کوراند» (A۵۱/B۷۶).

«برای اینکه به‌درستی بفهمیم چه می‌خواهیم انجام دهیم، باید بفهمیم چگونه به جایی که اکنون در آنیم رسیده‌ایم».

چنانکه گویی هر چیزی که تجربه می‌کنیم توهم، پندار، یا «غیرواقعی» است. کانت از اصطلاحِ پدیدار اساساً یک ابژهٔ مکانی-زمانی را مراد می‌کند. دلیل اینکه کانت این ابژه‌ها را پدیدار می‌نامد این است که مکان و زمان «در ما» هستند. از آنجا که مکان و زمان شرایطِ سوژه‌بنیادِ (صورت‌های) حساسیتِ (انسانی) ما هستند، ابژه‌هایی که در مکان و زمان تجربه می‌شوند همیشه ارتباطی ضروری با ذهن انسان نیز دارند و همیشه باید در ارتباط ممکنشان با حساسیت انسان لحاظ شوند. لازمهٔ این سخن این است که اطلاق معنادارِ خاصه‌های مکانی-زمانی به ابژه‌های نامحسوس ممکن نیست. طبیعتاً این ادعا ملازمِ انقلاب کپرنیکی کانت است، یعنی این دیدگاه او که ما انسان‌ها فقط از نظرگاه انسانیِ خودمان می‌توانیم ابژه‌ها را تجربه کنیم و به آن‌ها معرفت یابیم. ما نمی‌توانیم هیچ ابژه‌ای را از منظر رازآمیزِ چشم خدا تجربه کنیم. معرفتْ به قوامِ خودِ ما شناسندگان برهانی متناهی مشروط است.

کتاب نقد عقل محض ایمانوئل کانت، که نخست در سال ۱۷۸۱ منتشر شد، عموماً یکی از مهم‌ترین و دشوارترین متونِ تاریخِ فلسفه به شمار می‌رود (۱). در این کتاب، کانت نظریهٔ ایده‌آلیسم استعلایی را می‌پرورد که هدف آن اصلاحِ مشکلاتی است که نظریه‌های متقدمانِ عقل‌گرا و تجربه‌گرای او پدید آورده بودند. به همین سبب، نقد عقل محض جایی است که در آن کانت نظریهٔ معرفتِ خود («معرفت‌شناسی استعلایی» اش) را شرح می‌دهد و مابعدالطبیعه را «نقد می‌کند». از نظر کانت، این که عقل به «نقد» نیاز دارد با این واقعیت اثبات می‌شود که نه رویکرد تجربه‌گرایانه در حل مسائل بنیادیِ معرفت‌شناسی و مابعدالطبیعه کامیاب شده است و نه رویکرد عقل‌گرایانه. رویکرد روشیِ تجربه‌گرایان به دست هیوم فقط به شکلی از شکاکیت مخرب منجر شده بود، شکاکیتی که ممکن بود معرفت و علم تجربی را نابود کند. رویکرد روشیِ عقل‌گرایان راه را برای جزمیتی بی حد و حصر باز کرده بود، جزمیتی که در نظریه‌های مابعدالطبیعیِ متعالی دربارهٔ نفس، جهان و خدا شکوفا شده بود.

کانت با مشخص کردنِ دو نوع شرط استعلایی شروع می‌کند. نخست، او ادعا می‌کند که برخی شرایط حسی برای معرفت وجود دارند، شرایطی که مبنای امکانِ شهودِ حسیِ (ادراک) هر ابژه هستند. دوم این که او قائل است که برخی شرایط مفهومی برای معرفت وجود دارند، شرایطی که «اندیشیدن» به محتوای داده‌شده در حساسیت را ممکن می‌کنند

برای آنکه به چیزی معرفت یابیم، باید هم آن را حس کنیم، و هم آنچه حس می‌کنیم بفهمیم.

شاید بپرسیم چرا کانت اصلاً باید از این علوم مابعدالطبیعی بحث کند. تا آنجا که او قبلاً، در تحلیل استعلایی، نشان داده است که همهٔ مفاهیم و اصولِ ما فقط می‌توانند بر ابژه‌های حسی اطلاق شوند، ظاهراً وظیفهٔ از میان بردنِ مابعدالطبیعه از قبل به انجام رسیده است. با این همه، کانت تصریح می‌کند که عقل انسان چنان قوام یافته است که به طرزی محتوم مرزهای ترسیم‌شده در تحلیل استعلایی را نادیده می‌گیرد. در نتیجه، بخش عمدهٔ تلاشِ کانت مصروفِ نشان دادنِ این مطلب خواهد شد که علی‌رغم همهٔ هشدارهای انتقادی، عقل تابع توهمی است که آن را در جستجوی معرفت غایی به‌سوی تعالی از تجربه سوق می‌دهد.

شرایط ضروریِ (به تعبیر کانت: «استعلایی») درونِ ذهن انسان را که امکان‌بخشِ معرفت و تجربه‌اند بررسی می‌کند.

از این دیدگاه کانت نتیجه می‌شود که معرفت، برخلاف اندیشهٔ صرف، هم به شهودها (محتوا) نیاز دارد و هم به مفاهیم (صورت‌ها).

خدا تقاضای عقل برای تبیینی نامشروط از همهٔ اشیا به قرارگاهی طبیعی

ادعای طرف برابرنهاد که هر چیزی علتی دارد صادق است، اما فقط در مقام توضیح ابژه‌های موجود در طبیعت که همچون پدیدار لحاظ می‌شوند.

«جهان» نوعی ابژه نیست، و به همین خاطر نه متناهی است نه نامتناهی.

«نفس» صرفاً ایدهٔ عقل است، ایده‌ای که ما در جستجوی امر «نامشروط» به‌سوی آن سوق می‌یابیم تا بتوانیم مبنا یا تبیینی غایی برای پدیده‌های روان‌شناختی بیابیم.

علی‌رغم برخوردِ ویران‌گرانهٔ کانت با مابعدالطبیعه، او نمی‌خواهد کاربرد عقل را یکسره کنار بگذارد. در حقیقت، کانت در ضمیمه‌اش بر دیالکتیک استعلایی از اصول و ایده‌های عقل دفاع می‌کند. هرچند کانت منکر این است که این‌ها معرفتی مابعدالطبیعی از ابژه‌های متعالی به دست می‌دهند، او قطعاً تصور می‌کند که عقل نقشی مهم در علم بازی می‌کند. از نظر کانت ایده‌های عقل، در تلاش‌های ما برای بسط معرفت تجربی‌مان، برای ما «ناگزیر ضروری» اند. چنین ایده‌هایی (نفس، جهان و خدا) با فرض کردنِ اهدافی برای تبیینِ بیشتر در خدمتِ هدایتِ تحقیقات تجربی ما هستند. به همین خاطر، کانت بر اهمیت آن چیزی تأکید دارد که از آن به کاربردِ «تنظیمیِ» عقل تعبیر می‌کند. عقل نمی‌تواند معرفتی «فراتر از محدوده‌های حس» به دست دهد

قبلاً اعتقاد عمومی بر این بود که دو گونه حکم یا گزاره وجود دارد: احکامِ پیشین یا تحلیلی و احکام پسین یا ترکیبی. احکام تحلیلی احکامی هستند که در آن‌ها مفهومِ محمول از قبل در مفهومِ موضوع اندیشیده یا مندرج شده است. مثال واضحِ حکم تحلیلی «همهٔ مثلث‌ها سه ضلع دارند» است. از آنجا که محمول («سه‌ضلعی») از قبل در تعریفِ مثلث («شکل سه‌ضلعی») به‌اصطلاح «مندرج است»، حکم به نحو تحلیلی صادق است.

مواجههٔ مستقیم با متون چیزی‌ست که امروز ما در فضای پر از سوءتفاهمِ فلسفه در ایران بیش از پیش بدان نیاز داریم

برای اینکه به‌درستی بفهمیم چه می‌خواهیم انجام دهیم، باید بفهمیم چگونه به جایی که اکنون در آنیم رسیده‌ایم

سخن او فقط این نیست که این مقولات انتزاعی قواعدی هستند که به کمک آن‌ها به تجربه‌مان نظم می‌بخشیم تا آن را منسجم کنیم. او می‌خواهد این را هم نشان دهد که چگونه وقتی هر مفهومْ به کثرات زمان (کمابیش، امورِ داده‌شده در ذیل شرط زمان) اطلاق می‌شود، یک اصل خاص از معرفت تجربی را به دست می‌دهد. برای مثال، مقولهٔ «علت»، وقتی بر ابژه‌های داده‌شده در زمان اطلاق می‌شود، به ما می‌گوید که هر ابژه (یا رویداد)، هر تغییری در زمان، باید تابع مقولهٔ علیت باشد. و معنای خاصِ این سخن آن است که تجربه و معرفت انسان تحت هدایتِ این اصل ضروری است که «هر رویدادی علتی دارد». کانت از نظامی دفاع می‌کند که تماماً از چنین اصولی تشکیل می‌شود، اصولی که هر یک با اطلاق یک مقوله به کثرات زمان ایجاد می‌شود. کانت این نظامِ اصول را در بخش‌های تحلیل [استعلایی] ذیل عناوینِ «اصول متعارفهٔ شهود»، «پیش‌یابی‌های ادراک حسی»، «تشابهات تجربه» و «اصول موضوعهٔ اندیشهٔ تجربی» به‌تفصیل مطرح می‌کند

اگر بخواهیم نقد کانت را پیش‌بینی کنیم، می‌توانیم از قبل دریابیم که اگر اصل علیت فقط بر ابژه‌های حساسیتِ انسانی (پدیدارها) اطلاق شود، کوششی بی‌معناست اگر از خودمان بپرسیم چه چیزی بر جهان (به مثابهٔ مجموعِ همهٔ پدیدارها) تقدم زمانی داشته است، اگر اصلاً چنین چیزی در کار باشد. به همین سان، اگر مقولهٔ جوهر فقط بر ابژه‌های حسی (مکانی-زمانی) اطلاق شود، معنایی ندارد از خودمان بپرسیم که نفس «جوهر» است یا نه، زیرا با نفس هرگز همچون ابژه‌ای حسی روبه‌رو نمی‌شویم. آشکار کردنِ این خطاها در حوزهٔ مابعدالطبیعه وظیفهٔ دیالکتیک استعلاییِ کانت است.

البته مسئله‌ای باقی می‌ماند و آن مسئله‌ای است که در بحث از اشیای فی‌نفسه با آن روبه‌رو شدیم. مسئله این است که مشخصهٔ ذهنِ انسان برخورداری از قوه‌ای عقلی است که با قطعِ نظر از قلمروِ حساسیت و تجربه می‌اندیشد. این قوه نهایتاً چنان قدرتمند شده که ما را به طرح ادعاهایی وسوسه کرده است که از هر چه بتواند با تجربه تأیید شود یا در تجربه داده شود بسی فراتر می‌روند. تلاش برای کسب معرفت فراتر از محدوده‌های حس نمود سنتیِ خود را در مجموعهٔ گیج‌کنندهٔ آموزه‌های مابعدالطبیعیِ سنت عقل‌گرایانه یافته است. به همین خاطر کانت، پس از استوار کردنِ معرفت تجربی و امکان علم، گزاره‌های ترکیبی پیشینِ مطرح در مابعدالطبیعه را بررسی می‌کند. ادعای کانت این خواهد بود که این آموزه‌های مابعدالطبیعی مستلزم خطای خلطِ پدیدارها (پدیده‌ها) با اشیای فی‌نفسه (ذوات معقول) هستند.