کتاب جامعه شناسی شهری ایران

کتاب جامعه شناسی شهری ایران؛ نگاهی به معماری و محیط زیست شهرهای ایران نوشتهٔ فرشاد قهرمانی است و انتشارات اندیشه احسان آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب جامعه شناسی شهری ایران

جمعیت شهرنشین جهان، بر مبنای ارزیابی‌های سازمان ملل متحد رو به افزایش است و چند سال آینده بیش از نیمی از جمعیت جهان شهرنشین خواهند شد. کشورهای جهان سوم در پیشینه تاریخی خود شاهد توسعه چشم‌گیر شهرنشینی تمدن‌های باستانی بوده‌اند: از آن جمله در آسیای صغیر، بین‌النهرین و مصر. اما اندازه و قوارهٔ شهرهای باستانی، محدود و مُحقر (اغلب با چند ده هزار نفر جمعیت) باقی مانده و بسیاری از آنها در غبار زمان‌ها سپری شده و از یادها رفته‌اند.

استعمار موجب پدید آمدن مراکز اداری و اقتصادی، بنادر و نمایندگی‌های بازرگانی شده است. بهره‌بردای از منابعی نظیر نفت، موجب انفجار جمعیتی برخی از شهرها شده است. در حالی‌که در کشورهای صنعتی شده، رشد شتابان شهرنشینی در نیمه اول سدهٔ بیستم به اوج خود رسیده و پس از ۱۹۵۰، رو به کُندی نهاد و توسعه شهرنشینی در جهان سوم شتابی تازه به خود گرفته است.

مسئله اصلی جامعه‌شناسی شهری، کشف کنش‌ها و سازمان‌های اجتماعی خاصی است که در محل سکونت نسبتاً دائمی افرادی متراکم و ناهمگون – شهر – دیده می‌شود. از طرف دیگر باید در نظر داشت که شهرنشینی و مدنیت در مکان‌هایی که شرایط بروز آن فراهم است، نمایان‌تر خواهد بود. بنابراین هرچه جمعیت متراکم‌تر و جامعه ناهمگون‌تر باشد، خصوصیات مربوط به شهروندی شدیدتر و بارزتر خواهند بود. باید توجه داشت که دلیل پذیرش بسیاری از نهادها و کنش‌ها در جامعه چیزیست به‌غیر از آنچه در اصل به‌خاطر آن به‌وجود آمده‌اند، لیکن این نهادها باز هم به‌دلایلی به حیات خود ادامه می‌دهند. به‌همین منوال دلایل بقای شیوهٔ زندگی شهری نیز با علل اصلی وجودی آن مغایر و بیگانه است.

کتاب جامعه شناسی شهری ایران از همین منظر به جامعه‌شناسی «شهر» و مفهوم و کارکرد و نتایج آن در ایران می‌پردازد. نگاه و هدف اصلی این کتاب، معماری و محیط زیست شهرهای ایران است.

خواندن کتاب جامعه شناسی شهری ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران جامعه‌شناسی، محیط زیست و معماری پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب جامعه شناسی شهری ایران

«خاستگاه زندگی شهری، دوره‌ای که بشر از شکار و گردآوری دست کشیده و به شهرنشین تبدیل شده است؛ در هاله‌ای از گذشته دور پوشیده شده است. با این حال، ما می‌دانیم که شهرها و تمدن شهری در بسیاری از مناطق مختلف جهان مستقل در تاریخی نه نسبتاً دور بلکه در همین اواخر ظاهر شده‌اند. شهرنشینی و زندگی در مکان‌های فشرده و پرجمعیت حدود ۱۰ هزار سال پیش ظاهر شد. به‌طور مداوم، شهرهای پرجمعیتی را می‌توان در خاورمیانه پیدا کرد که قدمت آنها به بیش از ۶۰۰۰ سال پیش می‌رسد و در دره سند در هند با قدمت بیش از ۴۰۰۰ سال. سایر مراکز زندگی شهری باستانی شامل تمدن مینوسی کرت (۱۸۰۰ قبل از میلاد) و شهرهای چین (حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد) است.

جمعیت شهرهای باستانی بر اساس معیارهای امروزی کم بود. شهر بزرگ اور محل زندگی حضرت ابراهیم احتمالاً در ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد زمانی که بزرگ‌ترین شهر جهان بود ۶۵۰۰۰ نفر جمعیت داشت. آتن کلاسیک در اوج خود در قرن پنجم قبل از میلاد که زادگاه هنر، معماری و فلسفه غربی است بیش از ۱۵۰۰۰۰ نفر جمعیت نداشت. تا اواخر قرون وسطی، هیچ شهر اروپایی نمی‌توانست با روم باستان مقایسه شود، جایی‌که در قرن اول میلادی بیش از ۱ میلیون نفر در آن زندگی می‌کردند.

لوئیس ممفورد، محقق بزرگ تاریخ و فرهنگ شهری پیشنهاد کرده که اولین سکونتگاه‌های انسانی شهرهای مردگان - تاناتوپولیس بوده است. مردگان اولین کسانی بودند که محل سکونت دائمی داشتند (غارها و تپه‌هایی که شکارچیان پارینه سنگی مردگان خود را در آنجا دفن می‌کردند). مردان و زنان برای پرستش نیاکانشان به این فضاهای آیینی باز می‌گشتند و در اینجا بود که بشریت برای اولین بار نه تنها پیکتوگراف‌ها و نقاشی‌هایی از حیوانات را برای شکار کشید، بلکه پیکره‌های رسمی مردان و زنان را نیز کشید. ممفورد می‌نویسد (۱۹۶۱:۱۰): «بنابراین اولین جوانه شهر در محل ملاقات تشریفاتی است که به‌عنوان زیارت به آنجا می‌رفتند: منطقه‌ای که گروه‌های خانوادگی یا طایفه‌ای در فواصل زمانی مناسب به آنجا می‌رفتند زیرا علاوه بر مزایای طبیعی که ممکن است داشته باشد برخی از قدرت‌های «معنوی» یا ماوراءطبیعی که وسیع‌تر از کیهان هستی است فرایندهای معمولی زندگی را متمرکز می‌کند.»

چندین شهر باستانی دارای ویژگی‌های ساختاری قابل توجهی بودند که زندگی شهری را نه تنها ممکن بلکه کاملاً راحت می‌کرد. فضای مسکونی موهنجو-دارو در هند باستان بر روی سیستم شبکه خیابانی ساخته شده که حداکثر استفاده را از فضا می‌کرد و شامل یک سیستم فاضلاب باز برای حذف زباله و آب باران بود. لوله‌های فاضلاب از سفال پخته شده و آجرهای کار شده در سقف خانه‌های این شهر مشابه مصالح به کار رفته در ساختمان‌های مدرن امروزی است. خانه‌های دو طبقه با حیاط مرکزی و بالکن در طبقه دوم ساخته شده است. حیاط، فضای خصوصی را برای خانواده‌ها فراهم می‌کرد، اما اجازه می‌داد هوا از طریق ساختمان گردش کند که برای آب و هوای گرم منطقه بسیار مهم و کارآمد بود. اریحا، در اسرائیل باستان دارای سیستم کانال‌هایی بود که آبیاری مزارع خارج از شهر را آسان می‌کرد. با این حال، نمی‌توانیم بر این موارد خاص بیش از این تأکید کنیم. اگر نگوییم تمامی شهرهای باستان، اما در بسیاری از آنها شرایط غیربهداشتی مسکن و خیابان‌ها وجود دارد و این مشکلات با بزرگ شدن شهرها افزایش می‌یابد.»