کتاب جامعه شناسی حکمرانی

کتاب جامعه شناسی حکمرانی نوشتهٔ اسماعیل شیرعلی است و انتشارات اندیشه احسان آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب جامعه شناسی حکمرانی

سرزمین ایران دارای میراث‌های گران‌بهایی به لحاظ دیوان‌سالاری بوده و هنگامه‌ای که در هیچ بلادی آموزش‌های مدیریت معنا نداشت، خواجه نظام الملک طوسی در دوره سلجوقی، از طریق نظامیه‌ها و بعد از طریق المستنصریه‌ها این آموزش‌ها را به دولتمردان ارائه می‌کرد و قرن‌ها امپراطوران و حاکمان اسلامی (حدود ۷ قرن متوالی) فارغ‌التحصیلان المستنصریه‌ها بوده‌اند. ضمن اینکه نام ایران را می‌توان از هزاران سال پیش در زمره کشورهای پیشتاز در حکمرانی دانست. در فراز و فرود این پیشگامی، از آغاز مشروطه تا زمان حاضر، تغییرات گسترده و عمیق در حوزه نظری شکل گرفته و به صورت عملی نیز ساختار سیاسی کشورمان را دگرگون ساخته است. آنچه اما مشهود است، فرایند تحولات سیاسی اجتماعی عینی در صحنه عمل، همپای فرایند تحولات نظری در این زمینه توفیق تحقق نداشته است. ضمن اینکه گاهی تعاملات ناخواسته در حیات اجتماعی از مهار کنشگران خارج شده و گریبان جامعه را گرفته است.

پیچیدگی حکمرانی آن‌جا رخ می‌نماید که فارغ از مشرب‌های فکری موجود و معمول، باید بتواند بر دو قطبی‌های «دین» و «مدرنیته» فائق آید، برای «تفکیک‌گرایان» چه دین‌ستیزان مطلق که حل معظلات ایران را در نفی کامل نهاد دین از حیات فردی و اجتماعی می‌بینند و چه دین‌گرایان فردی که به پس‌راندن دین به زندگی شخصی رأی می‌دهند و هرآنچه را کمترین پیوندی با زیست اجتماعی دارد، خارج از قلمرو دین می‌شمارند و چه آنانی‌که در میانه این‌دو، به تفکیک نهاد دین از نهاد حکومت و تجویز مداخله دین-به معنای آموزه‌های دینی فهم شده در دوران معاصر- در همه قلمروهای حیات انسانی اعم از فردی و اجتماعی رأی می‌دهند، نسخه‌های نجات بخش ارائه دهد، و در نهایت بتواند «یگانه‌گرایان» از اردوگاه «ثابت‌انگاران» گرفته تا «پویشگران» و «اضطرارگرایان» را دعوت به همراهی کند.

هرچند بحث مهم «نسبت حکمرانی و توسعه» نیز از دغدغه‌های اصلی نگارنده است، اما ماهیت تقلیدی توسعه‌گرایی در دهه‌های پس از انقلاب اسلامی در پارادایم «پوزیتویسم افراطی»، نقدهای فراوانی را متوجه دولت‌های اول تا سیزدهم کرده است که پرداختن به همه آنها مجالی دیگر می‌طلبد. توضیح این نکته اما ضروری می‌نماید که یکی از چالش‌های اصلی حکمرانی در چله نخست انقلاب، مترادف دانستن توسعه با غربی شدن است! 

چالش‌های سه‌گانه دولت‌های پس از انقلاب در این نوع حکمرانی، پیدایش شکاف «استقلال-توسعه»، شکاف «عدالت-توسعه» و شکاف «توده-نخبه» بوده و ره‌آورد آن مبتنی بر این مبانی نظری، متناسب با شدتی که در صحنه عمل بر آن تأکید می‌شود، مستعد شکل‌گیری جنبش‌های استقلال طلبانه، عدالت‌خواهانه و مردم‌گرایانه بوده است و در صحنه عمل، ثمره‌ای جز ناکارآمدی در بسیاری از حوزه‌ها نداشته است، حال آنکه بینش، منش و روش امامین انقلاب به هیچ وجه چنین مسیری را هدف‌گذاری نکرده است! در واقع دور شدن دولت‌های پس از انقلاب از حکمت نظری و سیره عملی امامین انقلاب و بی‌توجهی به منویات ایشان، و دور شدن از حکمرانی شایسته ایرانی اسلامی، شاکله حاکمیت در قوه مقننه، مجریه و قضائیه را در بسیاری از حوزه‌ها، از جمله کارزار اقتصادی، ناکارآمد ساخته است. 

 دکترین حکمرانی در گفتمانِ جدیدِ شکل گرفته در کشور، پس از بیانیه گام انقلاب، بر اساس منویات امامین انقلاب؛ شفاف‌سازی حکمرانی، هوشمندسازی حکمرانی و مردمی‌سازی حکمرانی است و تحقق کارآمدسازی حکمرانی در کشور، در گروِ تحقق سه‌گانه شفاف سازی، هوشمندسازی و مردمی‌سازی حکمرانی است.

از دیگر مصائب حکمرانی، تنزل آن به «حکومت عرفی» و یا کنار آمدن با دوگانه جنجال‌برانگیز «دموکراسی» و «نظریه ولایت فقیه» است و این نکته که این دو، قابل جمع‌اند یا خیر؟ از سویی دیگر رابطه وثیق «حکمرانی و عدالت» بر کسی پوشیده نیست و صرف‌نظر از تصریح و تأکید نصوص دینی، مورد توجه فلاسفه سیاسی و اندیشمندان اجتماعی در ادوار مختلف تاریخ بوده است. در کتاب جامعه شناسی حکمرانی، با گذر از رویارویی نئولیبرالیسم با مفهوم حکمرانی و نیز گذر از مواجهه علوم اجتماعی با مفهوم حکمرانی و آنچه که تا کنون در خصوص سیاست‌گذاری عمومی و مدیریت دولتی، به عنوان شکل سازمانی، بحث شده و با عبور از مواجهه جامعه مدنی با مفهوم حکمرانی، تلاش شده است ضمن فرض دانستن تمامی آنچه به عنوان مقدمه گذشت، به تاریخچه و مفهوم حکمرانی در ابعاد مختلف بپردازد و ضمن مرور برخی تجارب حکمرانی در دنیا و سنخ‌شناسی حکمرانی کارآمد، حکمرانی در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی را بررسی نماید. مسائل حکمرانی در ایران، ضعف‌ها و آسیب‌ها و نیز حکمرانی مطلوب و شایسته بر اساس آموزه‌های «ایرانی اسلامی پیشرفت» و در نهایت راه‌کارهای تحقق حکمرانی خوب، از دیگر مطالبی است که پیش روی خواننده قرار خواهد گرفت.

خواندن کتاب جامعه شناسی حکمرانی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های جامعه‌شناسی و علوم سیاسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب جامعه شناسی حکمرانی

«حکمرانی کارآمد می‌تواند از راه‌های مختلف در توسعه حقوق شهروندی و رشد آگاهی‌های اجتماعی نقش ایفاء کند. حکمرانی کارآمد باعث می‌شود مشارکت عمومی در سیاست‌گذاری و قانونگذاری تشویق می‌شود و مقامات انتخابی و انتصابی را پاسخگو نگه دارد. این فرایندها باعث می‌شود جامعه مدنی به طور فعالانه در سیاست‌گذاری‌ها مشارکت نماید و منجر به نمایش گسترده منافع اجتماعی در تصمیم‌گیری‌ها شود. حکمرانی کارآمد و حقوق بشر متقابلاً تقویت می‌شوند. اصول حقوق بشر مجموعه‌ای از ارزش‌ها را برای هدایت کار دولت‌ها و دیگر بازیگران سیاسی و اجتماعی فراهم می‌کند. آن‌ها همچنین مجموعه‌ای از استانداردهای عملکردی را ارائه می‌کنند که این بازیگران می‌توانند در برابر آنها پاسخگو باشند. علاوه بر این، اصول حقوق بشر، محتوای تلاش‌های حکمرانی کارآمد را مشخص می‌کند: آن‌ها ممکن است از توسعه چارچوب‌های قانونی، سیاست‌ها، برنامه‌ها، تخصیص بودجه و سایر اقدامات اطلاع‌رسانی، استفاده نمایند. با این حال، بدون حکمرانی خوب، حقوق بشر نمی‌تواند به شیوه‌ای پایدار مورد احترام و حمایت قرار گیرد. اجرای حقوق بشر متکی بر یک محیط مساعد و توانمند است. این شامل چارچوب‌ها و نهادهای قانونی مناسب و همچنین فرآیندهای سیاسی، مدیریتی و اداری است که مسئول پاسخگویی به حقوق و نیازهای مردم هستند. پیوندهای بین حکمرانی کارآمد و حقوق بشر در چهار زمینه، یعنی نهادهای دموکراتیک، ارائه خدمات دولتی، حاکمیت قانون و اقدامات ضد فساد را بررسی می‌کند. این نشان می‌دهد که چگونه بسیاری از بازیگران اجتماعی و نهادی، از زنان و گروه‌های اقلیت گرفته تا رسانه‌ها، جامعه مدنی و سازمان‌های دولتی، اصلاحاتی را در این چهار حوزه انجام داده‌اند. اصلاحات حکمرانی خوب در نهادهای دموکراتیک، هنگامی که توسط ارزش‌های حقوق بشر رهبری می‌شود، راه‌هایی را برای مردم ایجاد می‌کند تا در سیاست‌گذاری از طریق نهادهای رسمی یا مشاوره‌های غیررسمی مشارکت کنند. آن‌ها همچنین مکانیسم‌هایی را برای گنجاندن گروه‌های اجتماعی در فرآیندهای تصمیم‌گیری، به ویژه در سطح محلی ایجاد می‌کنند. در نهایت، آن‌ها ممکن است جامعه مدنی و جوامع محلی را تشویق کنند تا مواضع خود را در مورد موضوعات مهم برای آنها فرموله و بیان کنند. در این فصل به مجموعه‌ای از تجارب حکمرانی و ابعاد آن از بُعد کارآمدی اشاره می‌شود. در تمامی این تجارب، حکمرانی کارآمد تقویت‌کننده احقاق حقوق بشر است.»