کتاب تذکرة مرآة‌الخیال

«تذکرة مرآة‌الخیال» نوشته شیرعلی‌خان لودی است که به اهتمام حمید حسنی(-۱۳۴۸)، با همکاری بهروز صفرزاده تصحیح و تدوین شده است. این کتاب که به تذکره مرآه‌الخیال معروف است، درواقع دایره‌المعارف یا دانشنامه‌ای‌ست که مؤلّف، شیرعلی‌خانِ لودی، در آن به بحث درباره موضوعات گوناگون پرداخته‌است، و در ضمنِ موضوع اصلی کتاب تذکره شاعران مطالب دیگری هم آورده‌است؛ مباحثی در زمینه خطّ و عَروض و قافیه و صنایع شعری و انشا، و نیز تفسیر و تأویل و عرفان و تصوّف، هم‌چنین دانش‌هایی مانند موسیقی و تعبیر خواب و فِراست (قیافه‌شناسی) و طبّ و جغرافیا، نیز عجایب دنیا و اخلاق، همه در این کتاب طرح شده‌اند و درباب هر یک، بیش‌وکم سخن رفته‌است. در بریده‌ای از کتاب درباره موسیقی می‌خوانیم: «اکثری از ثِقات بر آنند که در ابتدای آفرینش، روح لطیف به صحبت جسم کثیف تن درنمی‌داد و رحل اقامت در این دامگاه ظلمانی نمی‌گشاد تا آنکه آهنگ دلگشای روان‌پرور از پرده غیب هویت به سمع وی رسید و روحْ آن صدای بی‌کیف را به جنسیت فراگرفته، صحبت بدن قبول فرمود، و بر تقدیر صدق این قول باید که تعلّق روح با صوتِ مرغوب از تعلّق بدن مقدّم باشد. ایضا به روایات صحیحه در کتب معتبره مثل کشف‌المحجوب و کیمیای سعادت مذکور است که نوبتی حضرت خاتم‌الانبیاء (ص) از غزوه‌ای به فتح و فیروزی به مدینه منوّره تشریف آوردند و زنانِ مطربه زنگیان بنابر نذری که با خود مقرّر کرده‌بودند، در عین مسجد به گفتن سرود و پا کوفتن و دف زدن شروع نمودند. پیغمبر خدا به عایشه صِدّیقه فرمودند: می‌خواهی که تماشا کنی؟ گفت: آری. پس آن حضرت بر سر دروازه آمدند و صِدّیقه از عقب رسیده، زنخ بر دوش مبارک بنهاد و تماشا می‌کرد. بعد از لَمحه‌ای پیغمبر فرمود: بس نباشد؟ گفت: نه، و تا سه نوبت این سخن تکرار یافت، نوبت سیم گفت: بس است. در این حال عمر فاروق رسید و به چوب‌دستی آنها را براند. زنان مطربه بگریختند، چنانکه چادر از سرهای بعضی افتاد و بی‌سِتر شدند.»