کتاب علوم قرآنی

کتاب علوم قرآنی نوشتهٔ علی نصیری است و انتشارات وحی و خرد آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب علوم قرآنی

امروزه در گستره خاکدان هفت میلیارد انسان زندگی می‌کنند. گذشته از شماری محدود که منکر متافیزیک و عوالم غیب‌اند، اکثریت قاطع انسان‌ها به دین و آیینی خاص باورمندند. 

در میان کتاب‌های مقدس ادیان و آیین‌های موجود در دنیا، تنها قرآن است که ضمن تاکید بر آسمانی‌بودن خود، سایر کتب و ادیان را منسوخ اعلام کرده و خود را تنها کتاب هدایت‌گر انسان‌ها و تنها نسخه شفا بخش آلام بشری معرفی کرده است. برای آن‌که چنین مدعایی اثبات شود و پیروان سایر ادیان از تصلب و تعصبات دینی خود دست شسته و در سایه هدایت قرآن قرار گیرند، آیا راهی جز معرفی قرآن، اثبات آسمانی‌بودن آن، اثبات عدم راهیافت گفتار غیر الهی در آن و تبیین معارف آن وجود دارد؟!

مطالعات قرآنی را در یک نگاه کلی می‌توان به چهار دسته اساسی تقسیم کرد: ۱. مطالعات درون‌قرآنی؛ ۲. مطالعات برون‌قرآنی؛ ۳. مطالعات تطبیقی؛ ۴. مطالعات انتقادی.

یک؛ مطالعات درون قرآنی؛ یعنی آن دسته از مطالعات که به بررسی مجموع سوره‌ها یا آیات یا موضوعی برگرفته از قرآن می‌پردازد. به این دست از مطالعات قرآنی «تفسیر» یا «علوم فی القرآن» گفته می‌شود.

تفسیر قرآن خود به دو دسته تقسیم می‌شود: ۱. تفسیر ترتیبی؛ ۲. تفسیر موضوعی.

۱. تفسیر ترتیبی؛ در صورتی که این مطالعه به صورت ترتیبی انجام گیرد، به آن تفسیر ترتیبی اطلاق می‌شود.

۲. تفسیر موضوعی؛ در این روش یک موضوع یا سازمانی از موضوعات قرآن گزینش می‌شود و آیات متناسب با آن موضوع از سرتاسر قرآن گردآوری شده و نظرگاه‌های قرآن پیرامون آیات مورد بازکاوی قرار می‌گیرد.

دو؛ مطالعات برون قرآنی؛ در این دسته از مطالعات؛ بی آنکه لزوماً به گشودن قرآن نیاز باشد یا آیات و موضوعاتی از درون آن مورد توجه قرار گیرد، مباحثی پیرامون قرآن؛ نظیر تاریخ قرآن و تاریخ تفسیر مورد بررسی قرار می‌گیرد که اصطلاحاً به آن «علوم قرآنی» یا «علوم حول القرآن» گفته می‌شود.

سه؛ مطالعات تطبیقی؛ در این نوع از مطالعات، قرآن محور قرار گرفته و آموزه‌های آن به صورت تطبیقی و مقارَن با کتابی دیگر یا علومی دیگر مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ نظیر مطالعات تطبیقی میان قرآن و کتاب مقدس و مطالعات تطبیقی میان قرآن و دستاوردهای علمی.

چهار؛ مطالعات انتقادی؛ بخشی از مطالعاتی که به ویژه از سوی خاورشناسان در دو سده اخیر پیرامون قرآن انجام گرفته از نوع مطالعات انتقادی است؛ به این معنا که آنان یا از روی ناآگاهی از زبان، روش و ماهیت این کتاب یا از روی غرض و به هدف تخریب و تضعیف باور مسلمانان، نقدها و شبهاتی را در دو زمینه ساختار و محتوا به قرآن مطرح کردند.

از سویی دیگر، مطالعات برون‌قرآنی یا همان اصطلاح «علوم قرآنی» که موضوع کتاب علوم قرآنی است، با عنایت به کارکرد دانش‌های آن و نگاشته‌های فراهم‌آمده در این زمینه به مجموعه‌ای از دانش‌های بیرونی قرآن اطلاق می‌شود که برای شناخت ماهیت، تحولات تاریخی، مبانی فهم و تفسیر و فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده درباره این کتاب به‌کار می‌آیند.

نگارنده مباحث این کتاب را در دوازده فصل به ترتیب ذیل سامان داده است:

فصل اول: ماهیت و جایگاه علوم قرآنی

فصل دوم: شناخت‌نامه قرآن

فصل سوم: وحی شناخت

فصل چهارم: نزول قرآن

فصل پنجم: تاریخ قرآن

فصل ششم: تحریف ناپذیری قرآن

فصل هفتم: قرائات قرآن

فصل هشتم: أسباب النزول

فصل نهم: شناخت مکی و مدنی

فصل دهم: شناخت محکم و متشابه

فصل یازدهم: شناخت ناسخ و منسوخ

فصل دوازدهم: اعجاز قرآن

خواندن کتاب علوم قرآنی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهندگان حوزهٔ علوم قرآنی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب علوم قرآنی

«علوم قرآنی با عنایت به کارکرد دانش‌های آن و نگاشته‌های فراهم آمده در این زمینه که از تعاریف ارتکازی پدیدآورندگان آن‌ها حکایت دارد، از نظر ما عبارت است از: «مجموعه‌ای از دانش‌های بیرونی قرآن که برای شناخت ماهیت، تحولات تاریخی، مبانی فهم و تفسیر و فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده درباره این کتاب به‌کار می‌آیند.»

از تعریف مورد نظر ما نکات ذیل قابل استفاده است:

۱.‌ چنان‌که از مباحث مختلف و محوری علوم قرآنی برمی‌آید، این علم را باید مجموعه‌ای از دانش‌ها به شمار آورد. اطلاق علوم به این مسائل به جای اطلاق علم نشان‌دهنده همین امر است.

۲.‌ چنان‌که در تبیین نوع اضافه «علوم القرآن» آوردیم، اصطلاح «علوم قرآنی» ناظر به دانش‌ها و مطالعات برون قرآنی است و اگر در مواردی بسان مبحث محکم و متشابه، به مباحثی برمی‌خوریم که به درون قرآن کشیده می‌شوند، در حقیقت منظر اصلی مباحث آنها برخاسته از نگاه بیرونی به قرآن است. در برابر؛ اصطلاح «معارف قرآنی» به مباحث و گزاره‌های اطلاق می‌گردد که به مباحث درون قرآنی می‌پردازند.

۳.‌ بر اساس این تعریف، مسائل علوم قرآنی را باید در چهار ساحت اصلی بررسی و مطالعه کرد که عبارتند از:

ساحت نخست: مباحث ناظر به شناخت ماهیت قرآن؛ مسائلی همچون چگونگی وحی، نزول قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، و اعجاز قرآن، اصالت متن و تحریف‌ناپذیری قرآن و زبان قرآن به شناخت ماهیت قرآن می‌انجامند.

ساحت دوم: تحولات تاریخی مربوط به قرآن؛ مباحثی همچون تاریخ کتابت و تدوین و مراحل شکل‌گیری قرآن به شکل کنونی، تاریخ تفسیر، تاریخ ترجمه، چاپ و تذهیب قرآن از جمله مباحث تاریخی قرآن به شمار می‌روند.

ساحت سوم: مبانی فهم و تفسیر؛ شماری از مباحث در علوم قرآنی؛ همچون مباحث الفاظ، ادبیات قرآنی، معانی، بیان و بدیع و اسباب النزول از جمله مباحثی هستند که در خدمت فهم و تفسیر قرآن به‌کار می‌آیند.

ساحت چهارم: فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه قرآن؛ شماری دیگر از مباحث علوم قرآنی؛ همچون بررسی پژوهش‌های انجام یافته در زمینه علوم قرآن، رویکردهای ایجابی یا سلبی خاورشناسان به قرآن در این دسته از مسائل جای می‌گیرند.»