کتاب نمط دوم؛ جهات و اجسام اولیه و ثانویه آنها (فیزیک ۲)

این اثر متن ابن‌سینا، یعنی نمط دوم از کتاب اشارات و تنبیهات او و شرح خواجه نصیرالدین طوسی و شرح قطب‌الدین محمد رازی (تعلیقهٔ مُحاکم) و تبیین و بسط توأم با نقد و جرح و طعن و ردّ امام فخر رازی پیرامون آن است که با ترجمهٔ رحمت‌الله شریعتی نجف‌آبادی در انتشارات آیینه هستی چاپ شده است. عنوان نمط دوم، جهات و اجسام اولیه و ثانویه آن‌ها (فیزیک ۲) است.

رحمت‌الله شریعتی نجف‌آبادی تمام ده نمط ابن‌سینا را ترجمه کرده و به تفسیر آن‌ها پرداخته است و از نظرات حکمای منغمر در حکمت متعالیه و متکلمین اسلام و گاهی از آرای فلاسفه غرب، چه در گذشته و چه در حال، استفاده شایان برده است و به مقایسه و نقد و بررسی آن‌ها پرداخته است.

درباره کتاب نمط دوم؛ جهات و اجسام اولیه و ثانویه آنها (فیزیک ۲)

جلد اول آن کتاب راجع به منطق است که دارای ده نهج و هر نهجی دارای فصول و اشاراتی است و جلد دوم و سوم آن در سه گفتار خلاصه می‌شود: گفتار اول در مورد طبیعیات است که مشتمل بر سه نمط از نمط یک تا نمط سه است و گفتار دوم پیرامون الهیات است که حاوی چهار نمط از نمط چهار تا نمط هفت است و بالاخره گفتار سوم که راجع‌به عرفان و تصوف ناب است، دربردارندهٔ سه نمط از نمط هشت تا نمط ده است.

روش کار تحقیقی نویسنده این است که تمام متن ابن‌سینا، قسمت به قسمت، ذیل عنوان مناسب آن آورده شود، سپس ترجمه گردد و بعد تمام متن خواجه و امام فخر رازی نیز قسمت به قسمت، ترجمه و توضیح داده شود و در موقع لزوم و ضرورت از نظر قطب‌الدین رازی برای بهتر فهمیدن آن‌ها نیز استفاده و استفاضه گردد.

مترجم از کتب حسن حسن‌زاده آملی، مخصوصاً از تعلیقات او بر کتاب شرح اشارات و تنبیهات خواجه طوسی و از دروس شرح اشارات ده‌جلدی معظم‌له بهره‌های زیادی برده است.

معارف بشری از معرفت جسم و جسمانیات و ماده و مادیات شروع‌شده سپس به معرفت ماورای آن، یعنی الهیاتِ به معنای عام و خاص و بالاخره به معرفت عرفان و تصوف ناب خاتمه می‌یابد.

فلسفه بر دو قسم است: حکمت نظری و حکمت عملی و اما حکمت نظری خود بر سه قسم است: طبیعی و تعلیمی، یعنی ریاضی و الهی و حکمت عملی نیز بر سه قسم است: اخلاق و تدبیرِ منزل و سیاست مُدُن.

این نمط عهده‌دار بیان دو جهت مطلق، یعنی عِلو مطلق و سِفل مطلق و چهار جهت اعتباری، یعنی یمین و شِمال و قُدّام و خَلف و اجسام اولیه و ثانویۀ آن‌ها است.

نمط اول در توضیح جوهر اجسام و بیان جوهریت و حقیقت آن‌هاست که عبارت‌اند از ابطال جزء لایتجزی و اثبات هیولی و صورت و تناهی ابعاد و امتناع فکّ افلاک و محالیت تجرد صورت آن‌ها از هیولی و سایر احکام آن‌ها.

اجسام آغازین جهات، محدِّدالجهات و فلک‌الافلاک و ارض و زمین‌اند که منشأ پیدایش جهات‌اند.

اجسام به اعتبار جهات، تقسیم می‌شوند به اجسامی مثل فلک‌الافلاک و زمین که متقدم بر جهات‌اند و جهات را به وجود می‌آورند، لذا آن دو را اجسام اولیه می‌نامند و به اجسامی که متقدم بر جهات نیستند، بلکه در جهات تحقق می‌یابند، بنابراین آن‌ها را اجسام ثانویه می‌نامند، مثل قمر و خورشید و… .

امید است این کتاب رهگشای ما درباره طبیعت و جسم باشد تا مقدمه‌ای برای درک حقایق ماورای طبیعت، یعنی الهیات و عرفان و تصوف ناب و مورد تأیید عقل و وحی باشد.

کتاب نمط دوم؛ جهات و اجسام اولیه و ثانویه آنها (فیزیک ۲) را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب به علاقه‌مندان به مطالعه در آثار ابن‌سینا و دوستداران فلسفه و عرفان پیشنهاد می‌شود.

بخشی از کتاب نمط دوم؛ جهات و اجسام اولیه و ثانویه آنها (فیزیک ۲)

«فلاسفه اسلامی انزل مراتب هستی که همان طبیعت است را مورد مداقّه خود قرار می‌دهند و سپس به ادراک مراتب بالا، یعنی مفارقات و عوالم نفوس و عقول طولی ارتقا می‌یابند و سرانجام به‌وسیله سیروسلوک عملی - عرفانی به حضرت حق مایل و نایل و واصل می‌شوند.

این سخنان منافات با کلام پیامبر ندارد که می‌فرماید: «انه تعالی ما نظر الی الاجسام مذخلقها» ، چون این کلام یک مسئله اخلاقی است و بیانگر این است که مردم به دنیا و مافی‌ها و جسم و جسمانیت نباید به نظر کفایت و تمامیت و کمال و استقلال نگاه کنند و دنیازده شوند «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انفِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الأَرْضِ» ، بلکه آن را نردبان و وسیله و مقدمه ترقی و تعالی خود قرار دهند.

ملاصدرا گوید: فمن لم یعرف الدنیا و خست‌ها لم یعرف الاخرۀ و شرف‌ها و من لم یعرف الاخرۀو شرف‌ها، کیف اختارها واشتاق الی‌ها و لهذا ولوجوه اخری اعتنی الحکماء بالبحث عن الاجسام الطبیعیۀ و احوال المحسوسات لینتقلوا منها الی ماوراء المحسوسات و مابعد الطبیعیّات، کما قال تعالی: «وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَی فَلَوْلَا تَذکَّرُونَ» .

افزون بر آن، جسم از نظر ملاصدرا به چهار نوع دنیوی و فلکی (جرم) و برزخی و اخروی تقسیم می‌شود. خلاصه این‌که مشهور در بین علماست که «الدنیا مزرعۀ الآخرۀ».

هر موجود زنده‌ای در این عالم امکانی در بقاء و مسیر تکاملی خود نیازمند تغذیه است که نرسیدن غِذا، موجب تحلیل و ضعف و درنهایت نابودی آن می‌گردد، پیامبر (ص) فرموده است: ألا و إنّ الرُّوحَ الأمینَ نَفَثَ فی رُوعِی(قلبی) أنّهُ لَن تَمُوتَ نفسٌ حتّی تَستَکمِلَ رِزقَها - لکن غِذای هر مغتذی مُسانخ با آن است.

بداند آنکه در علم است راسخ غذا با مغتذی باشد مُسانخ

غذای هر موجود مادی از سنخ مادیات است و غذای هر موجود مجردی از سنخ مجردات است.

حقیقت انسان همان نفس ناطقۀ ثابت و باقی و پایدار اوست، نه بدن و جسم او که دائماً در تغییر و تبدل است.

گـر بـه‌صورت آدمی انسان بُدی احمد و بوجهل هم یک یکسان بُدی

به‌این‌ترتیب نفس ناطقه و عاقله انسانی هم طالب غذاست و چون مجرد است، غذای او هم باید از نوع و سنخ او باشد، یعنی مجرد باشد و غذای مجرد، علم و حکمت و اخلاق ربانی و اعمال حسنه بر طبق عقل و وحی است.

تفاوت علم مربوط به امور مادی و دنیوی و معنوی و اخروی همانند تفاوت بین دنیا و آخرت است و لذا در رأس همه علوم، علوم الهی است که شرافت هر علمی به شرافت موضوع آن است.

موضوع بحث طبیعیات بنا بر قول و رأی خواجه نصیرالدین طوسی، عبارت است از «جسم من حیث هو و ساکنٌ او متحرکٌ» .

و موضوع بحث فلسفه عبارت است از «موجود بما هو موجود» ، یعنی خود و نفس موجود، درحالی‌که هنوز رنگی به خود نگرفته و تعینی پیدا نکرده است و به‌اصطلاح گفته می‌شود: مطلق وجود که شامل وجود مقید و ممکن‌الوجود و وجود مطلق و حضرت حق می‌شود.

البته وقتی «موجود»، مقید به قید خاصی گردد، موضوع سایر رشته‌های علوم می‌گردد.

موضوع بحث عرفان، شخص و هویتِ وجود مطلق خارجی، یعنی حق است که این، تقسیم بردار نیست، یعنی نمی‌توان گفت: «الوجود الصمدی اما واجب و اما ممکن» ، ولی موضوع بحث فلسفه مفهوم وجود (بلکه مطلق هستی) است که قابل تقسیم به واجب‌الوجود و ممکن‌الوجود است.»