فتانه حاج سید جوادی (پروین)
درباره زندگی و بهترین کتاب‌های فتانه حاج سید جوادی
فتانه حاج سید جوادی از چهره‌های شناخته‌شده‌ی ادبیات معاصر و از نام‌آوران حوزه‌ی نویسندگی ایران است که توانسته با آثارش نه‌تنها شمار قابل‌توجهی از مخاطبان را به خود جذب کند، بلکه تأثیر چشمگیری نیز بر ادبیات داستانی معاصر داشته است. او با نگارش کتاب‌های «بامداد خمار» و «خلوت خواب»، به جایگاه ویژه‌‌ای در ادبیات عامه‌پسند و اجتماعی معاصر ایران دست پیدا کرده است. «مسائل زنان» و «دغدغه‌های اجتماعی» در آثار این بانوی نویسنده بازتاب عمیقی دارند.
تولد
فتانه حاج سید جوادی با نام هنری «پروین»، در سال ۱۳۲۴ در کازرون به دنیا آمد. خانوادهی فتانه خود اهل قلم بودند و در حوزه‌ی فرهنگ و ادب فعالیت داشتند. پدرش در دوران پهلوی، روزنامه‌نگار، منتقد و از شخصیت‌های درخشان مطبوعاتی بود. خانوادهی روشنفکر فتانه از دوران کودکی، روحیه‌ی پرسشگری و نگاه نقادانه را در او پرورش دادند. ثمره‌ی این روش تربیتی را به‌روشنی در آثار کنونی این نویسنده می‌بینیم.
خانواده
فتانه در خانواده‌ای فرهنگی و اهل قلم متولد شده بود که همواره به سواد و دانشاندوزی اهمیت بسیاری می‌دادند. پدر او، علاوه‌بر ایفای نقش پدری، تأثیر مهمی در شکل‌گیری فضای فکری فتانه و گرایش‌های اجتماعی او داشت. این نویسنده هم‌اکنون ازدواج کرده است و دو فرزند دارد. حاج سید جوادی علی‌رغم شهرتی که در دنیای ادبیات دارد، سعی کرده تا زندگی شخصی و خانوادگی‌اش را از زندگی حرفه‌ای‌اش جدا نگه دارد.
تحصیلات
حاج سید جوادی پس از گذراندن دوره‌ی ابتدایی و متوسطه، راهی دانشگاه شد تا در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی به تحصیل بپردازد. فتانه حاج سید جوادی همزمان با تحصیل در دانشگاه، در مسیر نویسندگی نیز گام برمی‌داشت. همچنین در حوزه‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و ادبیات کلاسیک ایران و غرب نیز به دانشاندوزی و مطالعه‌ی مستمر می‌پرداخت.
فعالیت‌های اجتماعی و مسئولیت‌ها
فتانه حاج سید جوادی بهطور مستقیم در نهادهای دولتی و سیاسی فعالیت نداشت. بااین‌حال، همواره در مقام روشنفکری دغدغه‌مند می‌کوشید تا مسائل اجتماعی را به بوته‌ی نقد ببرد و چالش‌های اجتماعی پیش روی زنان را در آثار خود منعکس کند.
حاج سید جوادی مدتی در نشریات فعالیت داشت و با انتشار مقالات اجتماعی، موضوعاتی مانند «مردسالاری»، «ساختار خانواده در ایران» و... مورد حلاجی قرار می‌داد. علاوه‌بر این، در جایگاه نویسنده و داستان‌نویس نیز از مشکلات فرهنگی و اجتماعی زنان هرگز غافل نشد.
اتفاقات مهم زندگی
زندگی فتانه حاج سید جوادی فراز‌نشیب‌های بسیاری داشته است. فراز‌و‌نشیب‌هایی که نه‌تنها زندگی او، بلکه جریان‌های ادبی معاصر را نیز دستخوش تغییر کردهاند. انتشار رمان «بامداد خمار» در سال ۱۳۷۴، یکی از نقاط عطف زندگی فتانه و جامعه‌ی ادبی ایران به شمار می‌آید. نام این کتاب در مدت کوتاهی، به‌سرعت سر زبان‌ها افتاد و محبوبیت چشمگیری را برای نویسنده‌اش رقم زد. بعدها این کتاب به چاپ‌های متعدد رسید و حاج سید جوادی را به‌عنوان نویسنده‌ای خبره و تازه‌نفس به اهالی ادب و فرهنگ معرفی کرد.
بامداد خمار اگرچه شهرت و محبوبیت بسیاری را برای نویسنده‌اش به همراه آورد، انتقاداتی را نیز به همراه داشت. می‌توانیم مواجهه‌ی حاج سید جوادی با این انتقادات منفی را نقطه‌ی عطف دیگری در زندگی حرفه‌ای‌اش بدانیم. البته ناگفته نماند که علاوه‌بر موج انتقادات منفی، شمار فراوانی از طرفداران فتانه حاج سید جوادی و آثارش، از تحسین او بازنایستادند و صراحت بیان و جسارت او را مورد تحسین قرار دادند. حاج سید جوادی در دوران رویارویی با انتقادات مثبت و منفی، تاحدودی از رسانهها و مطبوعات فاصله گرفت.
نکته‌ی دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، ارتباط حاج سید جوادی با فضای فرهنگی و ادبی خارج از ایران است. گفت‌و‌گوهای او با رسانه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که نویسندگی برای فتانه، ابزاری است که از طریق آن می‌تواند مسائل و بحران‌های جامعه را برای طیف گسترده‌ی مخاطبانش بیان کند. در حقیقت، با نویسندگی می‌تواند صدایی باشد برای همه‌ی فریادهایی که در گلو خاموش شده‌اند!
مروری بر آثار فتانه حاج سید جوادی
حاج سید جوادی نویسنده‌ای است که در عرصه‌های گوناگویی طبع‌آزمایی کرده و آثار متنوعی را خلق کرده است. در این بخش، آثار و کتاب‌های او را در سه دسته‌ی «رمان»، «داستانهای کوتاه» و «جستارها، یادداشت‌ها، مقالات و ترجمه‌ها» با هم مرور می‌کنیم.
رمانهای فتانه حاج سید جوادی
اگر از طرفداران ادبیات عامه‌پسند باشید، حتماً نام رمان «بامداد خمار» حاج سید جوادی را شنیده‌اید. این نویسنده با ترسیم جامعه‌ی ایرانی در آثارش، همین‌طور با دیدگاه انتقادی خود نسبت به مسائل اجتماعی، رمانی را خلق کرده است که توانسته به‌سرعت مخاطبان بسیاری را شیفته‌ی خود کنند. «بامداد خمار» در هزاران نسخه به فروش رفت و در مدت کوتاهی، میان دوستداران ادبیات زنانه دست‌به‌دست شد. در بخش بعدی این بلاگ‌‌پست از طاقچه، این رمان را با جزئیات بیشتری معرفی می‌کنیم.
کتاب بامداد خمار
این کتاب مشهورترین و پرفروش‌ترین آثار فتانه حاج سید جوادی به شمار می‌آید. «بامداد خمار» با نخستین انتشار خود در سال ۱۳۷۴، به‌سرعت جایگاه خود را در قفسه‌ی کتاب‌های فارسی‌زبانان پیدا کرد و به یکی از پدیده‌های فرهنگی زمان خود بدل شد. شهرت این کتاب به فراتر از مرزهای ایران نیز رسید. تاجایی‌که این رمان به زبان‌های ایتالیایی، یونانی و آلمانی نیز ترجمه شد.
در این رمان، داستان زندگی دختری به اسم «سودابه» را می‌خوانیم که متعلق به طبقه‌ای مرفه و سنتی است. سودابه دلباخته‌ی جوان نجاری می‌شود که به طبقه‌ی پایین جامعه تعلق دارد. نویسنده در این کتاب، عشق سودابه و نجار را دستاویزی برای نشان دادن کشمکش‌های عاطفی و تضادهای فرهنگی و اجتماعی قرار می‌دهد. مخالفت‌های اطرافیان سودابه با تصمیم جدید او و مقاومت او در برابر مخالفت‌های دیگران، بخش گسترده‌ای ار این رمان را تشکیل می‌دهد.
رمان از زبانی ساده و صمیم برخوردار است. نگاه زنانه بر تصویرسازی‌‌ها و نوع روایت آن سایه انداخته است. این کتاب همان‌قدر که بین کتاب‌خوان‌ها به محبوبیت دست یافت، با انتقادات منفی منتقدان ادبی نیز مواجه شد. در عین حال که هر روز مخاطبان بیشتری برای خرید این کتاب راهی کتاب‌فروش‌های می‌شدند، منتقدان آن را اثری کلیشه‌ای و محافظه‌کارانه تلقی می‌کردند.
داستانهای کوتاه فتانه حاج سید جوادی
طرفداران حاج سید جوادی بیش از همه او را با رمان «بامداد خمار» می‌شناسند. با وجود این، فتانه حاج سید جوادی در عرصه‌ی داستان کوتاه نیز خوش درخشیده است. محدودیت‌های زنانه، تضادهای فرهنگی جوامع سنتی، ناکامی در عشق و مسائلی از این دست، درون‌مایه‌ی اصلی داستانهای کوتاه او را تشکیل می‌دهند. در ادامه، یا مجموعه‌‌داستان مشهور این نویسنده آشنا می‌‌شوید.
کتاب در خلوت خواب
این کتاب دومین اثر فتانه حاج سید جوادی است که در سال ۱۳۷۷ به چاپ رسید. این اثر مجموعه‌ای از هشت داستان کوتاه است که هرکدام پیچیدگی‌های زندگی انسانها را نشان می‌دهند. حاج سید جوادی در این کتاب، برخلاف کتاب اولش، کمی از فضاهای عاشقانه فاصله گرفته است و داستان‌هایی را خلق کرده که بیشتر رنگ‌و‌بوی اجتماعی دارند. نگارش این اثر نشان می‌دهد که حاج سید جوادی توانایی خلق فضاهای متفاوتی را دارد و می‌تواند جلوه‌های متنوعی از زندگی را پیش روی مخاطبان خود قرار بدهد.
«رنگ تعلق»، «شیشه»، «در خلوت شب»، «لالا»، «سمفونی حماقت»، «خرگوش»، «پوچ» و «عرض زندگی» عنوان داستانهای هشت‌گانه‌ی این کتاب هستند. مشاهده می‌کنید که نام کتاب از عنوان یکی از داستانهای آن وام گرفته شده است. در این داستان‌ها، با شخصیت‌هایی همراه می‌شویم که در حال مواجهه با مشکلات ریزو‌درشت زندگی هستند. داستانهای واقع‌گرایانه‌ی این کتاب به مخاطبان نشان می‌دهند که چطور هریک از انسانها با قرار گرفتن در موقعیت‌های خاص، دست به تصمیم‌گیری می‌زنند و چطور با جریان پرتلاطم زندگی همراه می‌شوند.
اگر از دوستداران داستانهای کوتاه فارسی هستید، می‌خواهید با فضاهایی تازه‌ای در داستان رویارو شوید، دغدغه‌ی جامعه را دارید و از خواندن آثار اجتماعی لذت میبرید، بی‌شک مطالعه‌ی کتاب در خلوت خواب برایتان شیرین و به‌یادماندنی خواهد بود.
سایر آثار: جستارها، یاداشت‌ها، مقالات و ترجمه‌ها
فتانه حاج سید جوادی، علاوه‌بر درخشش در صحنه‌ی ادبیات، در زمینه‌های جستارنویسی و مقاله‌نوسی نیز کارنامه‌ی درخشانی دارد. همان موضوعاتی که در داستان‌ها و رمانهای این نویسنده به چشم می‌خورند، در سایر آثارش نیز نقش محوری دارند. جستارهای انتقادی حاج سید جوادی غالباً در مورد وضعیت زنان و روابط انسانی نوشته شده‌اند. یادداشت‌های او نیز بیشتر منعکس‌کننده‌ی نگاه او نسبت به مسائل اجتماعی هستند. در برخی از این یادداشت‌ها، شاهد زبان گزنده‌ی نویسنده هستیم که با استفاده از آن به بازگویی تجربه‌های زیسته‌ی خود می‌پردازد.
یادداشت‌ها و مقاله‌های حاج سید جوادی بهطور مستقل و در قالب کتاب چاپ نشده‌اند اما می‌توان با کمی جست‌و‌جو در فضای مجازی به مجموعه‌ای از آنها دست یافت.
حاج سید جوادی به‌عنوان مترجم نیز فعالیت داشته است. دو کتاب «پارک گورگی» و «کین و ایبل» به کوشش وی ترجمه شده‌اند. در بخش‌های بعدی، این کتاب‌های و درون‌مایه‌ی آنها را مرور می‌کنیم.
کتاب پارک گورکی
مارتین کروز اسمیت در سال ۱۹۸۱ رمانی را با نام «پارک گورکی» به چاپ رساند که بعدها فتانه حاج سید جوادی با قلم روان خود آن را ترجمه کرد و در اختیار مخاطبان فارسی‌زبان قرار داد. موقعیت مکانی این رمان، شهر موسکو است و موقعیت زمانی آن نیز به دوران حکومت اتحاد جماهیر شوروی برمی‌گردد.
داستان از آن‌جایی شروع می‌شود که در پارک گورکی، سه جنازه بدون صورت و انگشت یافت می‌شوند. «آرکادی رنگو» بازپرسی است که مسئولیت بررسی این پرونده را به عهده می‌گیرد و مخاطب را با خود همراه می‌کند. کشف این جنازه‌ها فقط آغاز ماجراست. بازپرس پرونده به‌تدریج متوجه جنایت‌های بزر‌گ‌تری می‌شود که پشت پرونده‌ی قتل پنهان شده‌اند. فسادهای اجتماعی و سیاسی، بوروکراسی، عدم هماهنگی در سیستم قضایی و... مشکلاتی هستند که سر راه رنگو قرار دارند و او را متوجه واقعیت‌های هولناکی می‌کنند.
این کتاب علاوه‌بر اینکه رازآلود و پرکشش است، انتقادی هم هست. شاید انتقادی و اجتماعی بودن آن باعث شده است که فتانه حاج سید جوادی آن را برای ترجمه انتخاب کند. نثر روان این مترجم و نویسنده باعث می‌شود که خواندن کتاب برای مخاطبان بسیار راحت باشد، حتی مخاطبانی که با ادبیات روسیه و سبک و سیاق آنها هیچ آشنایی قبلی‌ای ندارند.
کتاب کین و ایبل
جفری هاوارد آرچر رمان «کین و ایبل» را در سال ۱۹۷۹ نوشته است. برگردان این کتاب را می‌توانید با قلم توانای فتانه حاج سید جوادی بخوانید. دو شخصیت اصلی به نام‌‌های «کین» و «ایبل» در این رمان حضور دارند. یکی از آنها بسیار ثروتمند است اما آن‌دیگری به همان اندازه فقیر است. تفاوت‌های طبقاتی آنها باعث شده است تا دیدگاه‌های متفاوتی در مورد برخی از مسايل بنیادین زندگی، مانند «عشق» و «کار» داشته باشند.
این دو شخصیت علی‌رغم تفاوت‌هایشان، یک وجه اشتراک مهم دارند: هر دو می‌خواهند نوعی امپراتوری جهانی را برپا کنند و البته در این راه، بسیار بی‌رحم هستند. نویسنده همزمان که زندگی این شخصیت‌ها را روایت می‌کند، گوشه‌ای از پرتلاطم‌ترین دوران تاریخ غرب را نیز به مخاطبان نشان می‌دهد. شاید این نکته باعث شود که تصور کنید فضای حاکم بر کتاب و اختلاف آن با فرهنگ و تاریخ ایران، خواند کتاب را برایتان دشوار می‌کند اما نگران نباشید. فتانه حاج سید جوادی در ترجمه‌ی این کتاب، کوشیده تا فضای داستان را به‌گونه‌ای ملموس برای مخاطبان فارسی‌زبان ترسیم کند. البته نثر روان این مترجم و نویسنده نیز درخور توجه است و قطعاً به خوانش راحت‌تر این کتاب کمک خواهد کرد. اگر از خواندن رمانهای پرماجرا لذت میبرید، مطالعه کتاب کین و ایبل برایتان لذت‌بخش خواهد بود.
نسخه‌های صوتی آثار سید جوادی
اگر از دوستداران کتاب‌های حاج سید جوادی هستید اما فرصت مطالعه‌ی آثار چاپی این نویسنده را ندارید، توصیه می‌کنیم سری به کتاب‌های صوتی وی بزنید. برخی از آثار حاج سید جوادی، به‌ویژه کتاب‌های «بامداد خمار» و «در خلوت خواب» با صدای دلنشین گویندگانی همچون «شیما درخشش»، «شرگان انورزاده» و «حمید یزدانی» به‌صورت گویا و صوتی منتشر شده‌اند.
علاقه‌مندان کتاب‌های صوتی می‌توانند با تهیه‌ی این کتاب‌ها، هم از محتوای پرکشش آنها لذت ببرند و هم لذت شنیدن آنها را با صدای گویندگان خبره تجربه کنند.
ارتباط کتاب شب سراب با بامداد خمار
«شب سراب» (۱۳۷۵) رمانی است به قلم «ناهید ا پژواک» که خط داستانی آن از رمان بامداد خمار وام گرفته شده است. البته نویسنده این کتاب به‌جای این داستان را از نگاه قهرمان زن آن روایت کند، به سراغ قهرمان مرد آن، «رحیم» رفته است و جنبه‌های دیگر داستان را از نگاه او نشان می‌دهد. اگر پیش از این، کتاب بامداد خمار را خوانده‌اید، خواندن کتاب «شب سراب» برایتان تجربه‌ی بسیار متفاوتی را رقم خواهد زد.
نکته‌ی جالب در مورد شب سراب این است که نویسنده‌ی آن به محتوای رمان بامداد خمار کاملاً مسلط بوده است. در عین تسلط، توانسته است کل روایت را از دیدگاه یکی دیگر از شخصیت‌های رمان نشان بدهد و به‌نوعی خوانندگان را با نیمه‌ی پنهان رمان بامداد خمار آشنا کند، نیمه‌ای که از نگاه فتانه حاج سید جوادی نیز پنهان مانده بود. با این وصف، شاید بتوانیم «سراب شب» را جلد دوم «بامداد خمار» بدانیم. دو جلدی که به قلم دو نویسنده‌ی متفاوت نوشته شده‌اند.
نقدهای مطرح بر آثار حاج سید جوادی
آثار حاج سید جوادی، به‌ویژه کتاب بامداد خمار مورد توجه خاص منتقدان قرار گرفته‌اند. در ادامه، به دو مورد از انتقادات واردشده به این کتاب اشاره می‌کنیم:
- شهلا لاهیجی: با نگاه اجتماعی و اخلاقی حاکم بر کتاب بامداد خمار مخالف بود و آن را واپس‌گرایانه می‌دانست.
- بهاءالدین خرمشاهی: بامداد خمار را اثری می‌دانست که در دفاع از خرد و عقلانیت نوشته شده بود.
از سوی دیگر، نجف دریابندری این رمان را ستود و مطلبی در ستایش آن در مطبوعات نوشت اما هوشنگ گلشیری این رمان را بی‌مایه خواند و به مخالفت با دریابندری پرداخت.
نظر دیگران دربار‌ه‌ی سید جوادی و آثارش
آثار حاج سید جوادی همواره با نظرات مثبت و منفی مخاطبان و منتقدان همراه بوده‌اند. دسته‌ای از مخاطبان و منتقدان آثار او را به سبب توصیفات روان‌شناختی و عمق تصویرسازی‌های او تحسین کردهاند. شجاعت نویسنده در پرداختن به موضوعات اجتماعی و نشان دادن چهره‌ی واقعی زن ایرانی از نگاه این گروه پنهان نمانده است.
از سوی دیگر، نظرات منفی نیز در مورد آثار حاج سید جوادی و سبک نویسندگی او مطرح شده‌اند. این دسته از مخاطبان و منتقدان درون‌نگرانه بودن کتاب‌های حاج سید جوادی را عامل دلزدگی خوانندگان می‌دانند. همچنین معتقدند توصیفات طولانی نویسنده موجب شده است تا سیر روایت‌ها کُند باشد و از جذابیت کتاب برای مخاطبان بکاهد.
سبک نگارش و مضامین آثار سید جوادی
سادگی و نگاه رئالیستی دو ویژگی اصلی کتاب‌های حاج سید جوادی هستند. او غالباً برای روایت‌های خود از تکنیک‌های روایت اول‌شخص بهره می‌برد و فضایی درون‌گرایانه را در کتاب‌هایش به وجود می‌آورد. دقت نویسنده در نمایش دادن پیچیدگی‌های درونی انسانها و تناقض‌های جامعه نیز درخور توجه است.
به لحاظ مضمون نیز باید بگوییم آثار حاج سید جوادی بیشتر حول محور «زنان»، «مسائل اجتماعی» و «خانواده» می‌چرخند. «عشق» در این آثار حضور پررنگی دارد و شالوده‌ی آنها را تشکیل می‌دهد. از دیدگاه روان‌شناختی نویسنده در آثارش نیز نباید غافل شد. بهطوری که مخاطب حین خواندن کتاب‌های حاج سید جوادی احساس می‌کند، نه‌تنها با نویسنده‌ای تیزبین و منتقدی اجتماعی، بلکه با روان‌شناسی کارکشته همراه شده است.
نگاهی بر تأثیرگذاری و تأثیرپذیری حاج سید جوادی
فتانه حاج سید جوادی، در ابتدای راه نویسندگی از قلم نویسندگانی چون «صادق هدایت» و «جلال آل احمد» تأثیر بسیاری پذیرفت. البته کتاب‌های این نویسنده از ادبیات غرب نیز تأثیر پذیرفته‌اند. بهطوری که می‌توان ردپای آثار فرانتس کافکا، ویرجینیا وولف و مارسل پروست را در رمان‌ها و داستانهای حاج سید جوادی دید.
حاج سید جوادی به‌عنوان نویسنده‌ای پیش‌رو در ادبیات اجتماعی زنان، بر نویسندگان معاصر خود نیز تأثیرگذار بوده است. این اثرگذاری بیش از همه بر رمانهای نویسندگان زن معاصر، همچون «ناهید ا پژواک»، خالق رمان «سراب شب»، دیده می‌شود.
اقتباس از آثار سید جوادی
برخی از رمانهای حاج سید جوادی، به‌خصوص کتاب «بامداد خمار» نه‌تنها توجه مخاطبان، بلکه توجه اهالی سینما و هنر را نیز به خود جلب کرده است. بهطور مثال، سریال بامداد خمار به کارگردانی نرگس آبیار در حال ساخت است که موضوع و عنوان آن از این رمان وام گرفته شده است. رضا کیانیان و گلاب آدینه در این سریال به ایفای نقش می‌پردازند. البته در سال ۱۳۹۸ نیز ساخت سریال دیگری با همین نام به کارگردانی ابراهیم ایرج‌زاد آغاز شد.
گفت‌و‌گوهای فتانه حاج سید جوادی با رسانهها
فتانه حاج سید جوادی تاکنون مصاحبه‌ها و کفت‌و‌گوهای متعددی را با برخی از رسانهها، به‌ویژه روزنامه‌ی ایتالیایی «لارپوبلیکا»، «چلچراغ» و «مشرق نیوز» داشته است. محور اصلی این گفت‌و‌گوها همان مسائلی است که حاج سید جوادی بارها در آثار خود به آنها اشاره کرده است. این نویسنده در گفت‌و‌گو با رسانهها، زنان و جایگاه اجتماعی آنها، همین‌طور جایگاه آنها را در ادبیات امروز ایران تشریح کرده است.
این نویسنده بر اهمیت نقش زنان در تغییرات اجتماعی تأکید کرده و آن را ضروری دانسته است. حاج سید جوادی در این مصاحبه‌ها از دلیل موفقیت آثارش و محبوبیت آنها برای خوانندگان سخن گفته است. بررسی این مصاحبه‌ها برای پژوهشگران و علاقه‌مندان آثار حاج سید جوادی بسیار مفید و جالب خواهد بود.
