غاده السّمان

نام غاده السمان (غادة أحمد السّمّان | Ghada al-Samman) برای علاقه‌مندان به ادبیات عرب، همواره ویژه و پرطرفدار بوده است. خیل آثار او در سرتاسر جهان به زبان‌های گوناگون ترجمه شده و به چاپ رسیده است. او را یکی از برجسته‌ترین زنان نویسنده معاصر می‌دانند.

بیوگرافی غاده السمان

این ادیب برجسته که در سال ۱۹۴۲ در دمشق به دنیا آمد، نویسنده، رمان‌نویس، شاعر و روزنامه‌نگاری موفق بوده که امروزه از او به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بنیانگذاران شعر نو در ادبیات عرب یاد می‌شود. پدر غاده السمان در دستگاه دولت فعالیت داشته و با روحیه‌ای محافظه‌کارانه پست و مقام‌هایی را در محیط آموزش و پرورش بر عهده داشته است. وی فضایی روشنگرانه را در خانه و برای تربیت فرزندش به وجود آورد، خودش نیز اهل مطالعه و مخاطب جدی ادبیات عرب و هم‌چنین ادبیات غرب بوده است. روابط احمدالسمان و همچنین دوستی و هم‌نشینی با نزار قبانی، بر کودکی و نوجوانی دخترش، غاده السمان تاثیرگذار بوده است. همراهی و حمایت احمد السمان از دخترش که در کودکی مادرش را از دست داده بود، باعث شد او هرچه بیشتر همراه پدرش به مطالعه‌ی ادبیات عرب و از دیگر سو آشنایی با ادبیات غرب بپردازد و همین موجب شد که غاده السمان خیلی زود اولین مجموعه‌شعرش را به تشویق پدرش به چاپ برساند.

این نویسنده‌ی شهیر تحصیل در رشته‌ی ادبیات انگلیسی را تا مقطع دکترا ادامه داد و در دانشگاه‌هایی چون دانشگاه آمریکایی بیروت و دانشگاه لندن درس خواند. پس از اتمام تحصیلاتش به‌عنوان سخنران در دانشگاه دمشق فعال بود و مخاطبین زیادی در نشست‌ها و سخنرانی‌های او در دانشگاه‌ها حضور داشتند و به بحث و گفت‌وگو با او می‌نشستند، اما مسیر اصلی فعالیت شغلی او چونان بسیاری از نویسندگان برجسته‌ی تاریخ، روزنامه‌نگاری بوده است. ستون محبوب او که لحظات حریه (لحظات رهایی) نام داشته، در مجله‌ی الحوادث تداوم بسیاری داشته است و خوانندگانش همواره نوشته‌های او را دنبال می‌کردند.

غاده در ۱۹۶۹ با دکتر بشیر الداعوق ازدواج کرد؛ او صاحب انتشارات دارالطلیعه و استاد دانشگاه بود. آن‌ها پسری به نام حازم دارند که نام او را از یکی از شخصیت‌های کتاب‌های غاده گرفتند. با وجود تفاوت‌های فرهنگی و زیست آزادانه‌ی غاده السمان، این زندگی زناشویی به خوبی دوام آورد.

غاده السمانِ نویسنده، روزنامه‌نگار و شاعر

اولین قدم جدی غاده در دنیای نویسندگی با انتشار مجموعه داستان «عیناک قدری» (چشمانت سرنوشت من است) در سال ۱۹۶۲ برداشته شد. این کتاب که شامل داستان‌های کوتاه بود، دغدغه‌های اجتماعی و انسانی او را بازتاب می‌داد.

بازخورد اولین کتاب داستان او با عنوان «عیناک قدری» (چشمانت سرنوشت من است) در سال ۱۹۶۲ باعث شد که خط فکری و فعالیت اجتماعی‌اش به عنوان نویسنده‌ای فمینیست در جهان عرب شکل بگیرد. آن زمان اوج شکل‌گیری ایدئولوژی‌های آزادی‌خواهانه و فعالیت فعالان حقوق زنان در کشورهای اروپایی بوده و چاپ این اثر غاده السمان باعث شد از این نظر بسیار مورد توجه قرار بگیرد. اثر بعدی‌اش «لابحر فی بیروت» (در بیروت دریایی نیست) با داستان‌ کوتاه‌هایی به نام‌ها ندای کشتی، نفرین گوشت گندم‌گون، نیش‌های مرد تنها، کولی بی‌بندر، تابوت و ریسمان، انگشت ششم، مردی با دو تلفن، سرگرمی ملال‌انگیز، در بیروت دریایی نیست و شماره‌ی ۲۱۶ می‌گرید، به چاپ رسید و این مجموعه داستان موفق باعث شد گستره‌ی نویسندگی او را با تجربه‌های جدید در آمیزد و نام او را از صرف نویسنده‌ای فمینیست با نوشتاری زنانه به نویسنده‌ای با جهان‌بینی گسترده‌تر و بینشی ظریف از بشر نمایان سازد.

فعالیت حرفه‌ای او به عنوان خبرنگار در کشورهای اروپایی نیز جریان گرفت، برای تهیه‌ی گزارش‌هایی جذاب به دیگر کشورها سفر می‌کرد و با زندگی در دیگر فرهنگ‌ها نیز آشنا می‌شد. او در سال ۱۹۶۶ با تجارب گوناگونی که در سفرهای پیاپی به دست آورده بود اثری بنام با عنوان «لیل الغربا» (شام غریبان) را به چاپ رسانید که به موجب آن منتقدی مطرح هم‌چون محمود امین العالم در جهان عرب، به تشویق و تمجید او پرداخت.

وقایع سیاسی اجتماعی روز و آنچه در تراژدی جنگ شش‌روزه میان اسرائیل و سرزمین‌های عربی شکل گرفت، در آثار و مقالات این نویسنده مشهود و قابل ملاحظه است. مواضع سیاسی اجتماعی‌اش را در مقالات گوناگونی که به چاپ رسانده، می‌توان مورد بررسی قرار داد. این موضوع و این بینش بعد از وقفه‌ای چند ساله نیز در داستان‌نویسی‌اش در سال ۱۹۷۳ با چاپ مجموعه‌ی «رحیل المرافی القدیمه» (کوچ بندرهای قدیمی) مورد توجه قرار گرفت، مجموعه داستانی که به روشنفکری غامض در جهان عرب و تناقض‌های بنیادین میان اعمال و رفتارشان پرداخته بود. کوچ بندرهای قدیمی کتابی انتقادی از دل نهاد جامعه بود، علیه وضعیت موجود. این اثر غاده السمان که بسیار مورد نقد و تحلیل قرار گرفت، نظر بسیاری از مهم‌ترین منتقدان آن دوران را به خود جلب کرد و می‌توان گفت هیاهوی بسیاری در فضای روشنفکری آن دوره به وجود آورد. کتابی که نام غاده السمان را بیش از پیش بر سر زبان‌ها انداخت.

پس از این به فاصله‌ی یک سال، اولین رمان او، اثر پیشگویانه‌‌ای با عنوان «بیروت ۷۵» بود که با جملات تکان‌دهنده‌ی (خون می‌بینم، خون بسیار می‌بینم...) آغاز می‌شود و در فضا و فرمی خلاقانه، در یک تاکسی و گفت‌وگو میان چند شخصیت شکل می‌گیرد، سپس به مشکلات پیچیده‌ی اجتماعی در بیروت می‌پردازد. زمانی که این کتاب به چاپ رسید در گذر زمانی کوتاه پس از آن، جنگ داخلی لبنان آغاز شد، همان مضمون تکان‌دهنده‌ای که بطن اصلی این رمان را شکل می‌داد.

محیط زندگی و آشوب‌های بی‌وقفه در خاورمیانه در نوشتار این نویسنده، به شکلی تاثیرگذار مورد توجه است. غاده السمان از دل فضای تلخ جنگی دهه‌ی هفتاد بیروت، آثار گرانقدر دیگری نوشت با عناوینی چون «کوابیس بیروت» (کابوس‌های بیروت) که به اوج بحران‌ جنگ داخلی لبنان می‌پردازد و راوی دو هفته‌ی هولناک را روایت می‌کند که در خیابان و زیر فشار گلوله و... به سر ‌برده است. اثر دیگرش «لیلـﺔالملیار» (شب‌های میلیاردی) نام دارد که به کشاکش میان انتخاب خود یا دیگری در بحبوبه‌ی مهاجرت و خفقان فضای جنگی پرداخته است. با مطالعه‌ی این آثار منتقدین بسیاری نیز او را از نجیب محفوظ، برجسته‌ترین و مطرح‌ترین نویسنده‌ی عرب، مهم‌تر قلمداد کردند.

معرفی آثار غاده السمان

ماه مربع

این اثر تلفیقی از شعر و نثر است که در آن غاده السمان با زبانی نمادین و شاعرانه، به بررسی مسائل اجتماعی، سیاسی و فلسفی می‌پردازد. او در این کتاب به تصویرسازی‌هایی متفاوت و خلاقانه روی می‌آورد که حس و اندیشه را هم‌زمان درگیر می‌کند. خواننده در این کتاب با شخصیت‌های عرب که به کشورهای غربی مهاجرت کرده‌اند مواجه می‌شود.

کابوس‌های بیروت

از مهم‌ترین آثار غاده السمان است که به بحران جنگ داخلی لبنان و اثرات آن بر زندگی انسان‌ها می‌پردازد. او در این کتاب، روایتگر وقایع تلخ جنگ از زاویه‌ای شخصی است و تجربه‌های خود را در قالب روایتی تکان‌دهنده و عاطفی به تصویر می‌کشد.

علیه تو اعلان عشق می‌دهم

این کتابْ مجموعه‌ای از اشعار عاشقانه‌ی غاده السمان است که در آن‌ها احساسات خود را با صداقتی بی‌پرده بیان می‌کند. او در این اثر، عشق را با تمامی تناقض‌ها و پیچیدگی‌هایش به تصویر می‌کشد.

عشق از سویدای دل

این کتاب با اشعاری روان و احساسی به بررسی مفهوم عشق از عمق قلب و سویدای وجود انسان می‌پردازد. غاده السمان در این اثر، عشق را به عنوان محرکی برای تغییر و تحول درونی معرفی می‌کند.

معشوق مجازی

مجموعه‌شعری است که در آن غاده السمان به عشق‌های ناشناخته می‌پردازد. غاده در این کتاب به نوعی بی‌اعتباری نسبت به اطرافش رسیده است. او بدون آنکه از عنصر جادویی عشق فاصله گرفته باشد، حس می‌کند همه‌چیز پیرامونش مجازی است و تنها وطن و عشق است که مجازی نیست.

دانوب خاکستری

این کتاب شامل شش داستان از غاده السمان است. سه داستان اول برگرفته از کتاب کوچ لنگرگاه های قدیمی اوست و سه داستان دوم متعلق به کتاب شام غریبان که نتیجه‌ی سفر او به دور اروپا و تجربیات او از این سفرهاست. جنگ شش‌روزه‌ بین اسرائیل و چند کشور عرب‌زبان در تمام داستان‌ها سایه افکنده است.

بیروت ۷۵

رمانی برجسته و پیشگویانه که در آن غاده السمان از بحران‌ها و چالش‌های اجتماعی و سیاسی لبنان در آستانه‌ی جنگ داخلی پرده برمی‌دارد. این اثر با جملات تکان‌دهنده‌اش تأثیر عمیقی بر مخاطبان گذاشته و از مهم‌ترین آثار او به شمار می‌رود.

عاشق آزادی

این کتاب عنوان آخرین مجموعه شعری است که از غاده السمان سال ۲۰۱۰ در بیروت منتشر شده است. غاده پس از درگذشت همسرش بسیار افسرده شد. این مجموعه‌شعر پس از این حادثه سروده شده است. در این اشعار، غربت، با تلخی تمام، این شاعر حساس را در برگرفته است. او که پس از جنگ‌های داخلی لبنان، با بسیاری از آوارگان به پاریس رفت، در این کتاب غربت را در سرزمین بیگانه بیشتر حس می‌کند. گویی همسرش، در حکم وطنش سوریه و لبنان بود که چون در گذشت، او آوارگی و دوری از وطنش را به‌تمامی درک کرد.

دوران عاشقی

این کتاب مجموعه‌ای از روایت‌ها و دل‌نوشته‌هایی است که به بررسی روابط انسانی و جنبه‌های مختلف عشق می‌پردازد. غاده السمان در این اثر، عشق را به عنوان نیرویی عمیق و تأثیرگذار در زندگی افراد توصیف می‌کند و به چالش‌ها و زیبایی‌های آن می‌پردازد. نثر این کتاب بسیار شاعرانه و زیباست.

تپش‌های شیدایی

این کتاب مجموعه نامه‌های عاشقانه‌ی غسان کنفانی به غاده السمان است. در این کتاب، غاده السمان به احساسات درونی و شیدایی‌های انسان در مواجهه با عشق و زندگی می‌پردازد. نثر او در این مجموعه بسیار شاعرانه است و نوعی موسیقی درونی در متن جاری است که خواننده را مجذوب می‌کند.

سبک نگارش و دیدگاه‌های اثرگذار غاده السمان

این نویسنده آثار بسیار زیاد و موفقی در کارنامه دارد، مجموعه اشعار و داستان‌هایی پرشور و خواندنی که عموما درونمایه‌ای زنانه را در بر می‌گیرند و با مفهوم جنسیت درآمیخته‌اند. باید حتما در تحلیل آثار او به این مهم اشاره کرد که غاده‌ السمان نثری جنسی ندارد و ابدا شهرت گسترده‌ی او به این دلیل نبوده، او به مفاهیمی عمیق‌تر و نگاهی اجتماعی به این مواضع پرداخته است که وجه تمایز مهمی از نثر او با بسیاری دیگر از نویسندگان محسوب می‌شود. او تابوشکنی‌های متعددی داشته و در یک جامعه‌ی سنتی، چالش‌های فکری بسیاری را برای مخاطبانش برانگیخته است. از همین رو، او برای جوانان نسل‌های متمادی در جهان عرب، الگو بوده و پیشرو محسوب شده است؛ چراکه هیچ‌گاه استقلال فکری و آزادی‌خواهی‌اش را رها نکرده و همواره با فضای محافظه‌کار، سنتی و ضد زن جامعه‌اش مقابله کرده و به روشنگری و ترویج آن پرداخته است.

تاثیر غاده السمان در شعر عرب، به عنوان کسی که در زبان شعری نیز تحولات بسیاری به وجود آورد، مهم بوده و به سبب شکستن سنت‌های رایج، جایگاه ویژه‌ای کسب کرده است. در فرهنگ ایرانی بسیاری از خوانندگان جدی شعر، این شاعر را با فروغ فرخزاد هم‌سو و هم‌ردیف دانسته و پژوهش‌های گوناگونی نیز از قیاس این دو شاعر که در فرهنگ‌هایی نسبتا هم شکل، رشد کرده و به ادبیات پرداخته‌اند، صورت گرفته است.

آثار به چاپ رسیده پس از مهاجرت به اروپا

با گسترش جنگ‌های متعددی که در دهه‌ی هشتاد نیز ادامه داشتند او به پاریس مهاجرت کرده است و هم‌چنان نیز در آنجا زندگی می‌کند. مفهوم مهاجرت نیز یکی دیگر از موضوعاتی‌ است که می‌توان در بخش زیادی از آثارش هم چون بدن کیسه سفر، غربت زیر صفر، هوس بال، قلب ساده لوح تنها و هیجان آزادی به آن اشاره کرد که در دسته‌ی ادبیات مهاجرت قرار می‌گیرند. کتاب‌هایی که به جهان‌بینی گسترده‌ی نویسنده و تجربه‌ زیسته‌اش در دیگر فرهنگ‌ها اشاره دارد.

در ۱۹۹۳ نامه‌هایی عاشقانه میان غاده السمان و غَسان کنفانی به چاپ رسید که در فضای سیاسی و جریان‌های ادبی هیاهویی به پا کرد. اگرچه از زمان نگارش نامه‌ها بسیار گذشته بود که آن‌ها به چاپ رسیدند، اما تاثیر فضای شخصی این دو نویسنده برای خوانندگانشان قابل توجه بوده است.

تاثیر آثار غاده السمان بر خوانندگان فارسی زبان

همان‌طور که پیش‌تر نیز به این موضوع اشاره شد، زیستن در خاورمیانه و بحران‌های همیشگی و تلخ این منطقه در تمامی آثار غاده السمان تاثیرگذار بوده است و این نگرش باعث شده است که این نویسنده‌ی بزرگ و خلاق در میان خوانندگان ایرانی نیز بسیار محبوب بوده و عموم آثارش را به فارسی به چاپ رسانده باشند. نویسنده‎‌ای سنت‌شکن که علاوه بر پرداختن به درونیات و احساسات عمیق انسان زیسته در مشرق زمین، به درگیری همیشگی زندگی با مواضع سیاسی و بحران‌های اجتماعی در این ناحیه بپردازد. خود غاده السمان در این باره گفته است: «قصه‌ها و رمان‌هایم به سیزده زبان ترجمه شد، اما تنها در ایران راز پنهانم را کشف کردند و برای نخستین بار ایرانیان بودند که اشعارم را ترجمه کردند، زیرا که عاشقان، راز معشوقان را درمی‌یابند.» بسیاری، غاده و فروغ فرخزاد را نزدیک به‌هم دانسته‌اند.