کتاب آیین نیکی

کتاب آیین نیکی نوشته و پژوهش محمدرضا پویافر است و نشر آرما آن را منتشر کرده است. این کتابْ مطالعهٔ جامعه‌شناختی خیر دینی در آیین پیاده‌روی اربعین است.

درباره کتاب آیین نیکی

روایت و گزارش یافته‌های محمدرضا پویافر در این پژوهش، روایت تجربۀ دوگانۀ انسانی است که هم در وجود و هم در عمق ادراکش از محیط، این دوگانگی را با خود حمل می‌کند: «از یک سو مسلمان و شیعه‌ای در اجتماع دینی بزرگی به نام ایران و از سوی دیگر، پژوهشگری جامعه‌شناس که از قضای روزگار اولویت نخستش جامعه‌شناسی دین است.»

اربعین و آیین پیاده‌روی در آن، بیش از آنکه یک واقعیت سادۀ دینی در بستر اجتماع شیعی باشد، واقعیتی است درهم‌تنیده و دارای لایه‌های گوناگون که از پس قرن‌ها سنت ریشه‌دار عراقی، به روزهایی رسیده است که سقوط صدام و قدرت رسانه و سیاست‌های حاکمیت‌های شیعه ازجمله جمهوری اسلامی و شوق همیشگی شیعیان دنیا برای زیارت امام‌حسین (ع) آن را به محل تلاقی فرهنگ‌های عرب و غیرعرب تبدیل کرده است. این واقعیت پیچیده، درعین‌حال که نمود عشق شیعیان به مولای خود حسین‌بن علی (ع) است، بازنمودی از هویت شیعۀ عراقی در پذیرایی از مهمانان و زائران امامشان، چه از داخل و چه از خارج عراق‌ است.

مزیت تمرکز بر دو وجه ایرانی و عراقی خیر دینی در اربعین این است که در خلال توصیف و روایت مردم‌نگارانه از موضوع که البته گاه به تلاش‌هایی برای پدیدارشناسی تجربۀ امر خیر به‌مثابۀ نوعی تجربۀ دینی نزدیک می‌شود، نوعی شناخت از نحوۀ تعامل بین‌فرهنگی دو ملت عراق و ایران در میدان اربعین حاصل می‌آید. این نحوۀ تعامل بین‌فرهنگی درعین‌حال دربردارندۀ شناختی از نحوۀ ابراز هویت ایرانی و عراقی در بستر این مشارکت دینی خاص در ایام اربعین است.. بنابراین پژوهش دربارۀ خیر دینی در اربعین مبنای متن حاضر بوده است.

کتاب آیین نیکی تلاشی در جهت مفهوم‌پردازی خیر دینی برپایۀ یک پژوهش تجربی کیفی است. برای تأ کید بر اهمیت استفاده از نتایجی که برآمده از میدان تجربی مشاهدات و مصاحبه‌هاست، بخش نظری پژوهش، به‌نسبت اصل گزارش پژوهشی اولیه، به میزان زیادی کوتاه شده است تا برای مخاطب نیمه‌تخصصی نیز، با حفظ ضرب‌آهنگ مطلوب، قابلیت استفادۀ مناسب را داشته باشد. درعین‌حال، خط سیر اجرایی و جزئیات روش پژوهش در قالب روایتی مردم‌نگارانه از اجرای بخش میدانی پژوهش بیان شده است. درنتیجه، این بخش از متن حاضر شامل روایتی مردم‌نگارانه یا به عبارتی رمانی مردم‌نگارانه از اجرای پژوهش در قالب یک مردم‌نگاری رمان‌گونه نیز هست. این روایت مردم‌نگارانه، تجربه‌های زیست‌شده و آموخته‌شده دربارۀ استراتژی‌های روش‌شناختی در پژوهش کیفی گروهی در میدانی ویژه را بازگو می‌کند.

این میدان ویژه از واقعیت اجتماعی، در جریانی سیال از واقعیت دینی رخ می‌دهد که بررسی و مطالعۀ آن مستلزم حرکت به‌موازات قد‌م‌های زائران و در مسیر پیاده‌روی زیارتی است و نه در موقعیتی ایستا و ساکن.

بنابراین، کتاب حاضر حاصل تجربۀ دوگانه‌ای از پژوهش و زیارت است. البته برخی از جامعه‌شناسان با اطلاق چنین تعبیری به کار پژوهشی در موقعیت‌هایی همچون آیین پیاده‌روی اربعین مخالف‌اند و بر این باورند که فرد یا گروهی که در چنین میدان‌هایی حاضر می‌شود، یا زائر است یا پژوهشگر و نه هر دوی این‌ها.

خواندن کتاب آیین نیکی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به جامعه‌شناسان و پژوهشگران آیین‌های مذهبی و مناسک دینی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب آیین نیکی

«از خروجی پایانۀ مرزی عراق تا ترمینال مسافربری، باید مسافتی حدود پانصد متر پیاده طی می‌شد. کسانی که با کاروان آمده بودند، از پیاده‌روی برای پیدا کردن وسیلۀ نقلیه‌ای برای حرکت به‌سمت مقصد اولیه‌شان (معمولا کاظمین یا نجف) معاف بودند؛ چراکه مدیران کاروان‌ها خود به محل ترمینال می‌رفتند یا از قبل هماهنگ می‌کردند تا اتوبوس یا می‌نیبوس یا ونی برای جابه‌جایی زائران کاروانشان به نزدیک همان خروجی پایانۀ مرزی بیاید. اما برای گروه تحقیق ما که از کاروان جدا افتاده بودیم، چاره‌ای جز حرکت به‌سمت ترمینال نبود. خوشبختانه، سه‌چرخه‌های موتوری کار انتقال مسافران تا ترمینال را انجام می‌دادند و گاری‌های دستی هم برای جابه‌جایی بارها وجود داشت.

کوله‌ها را روی یک چرخ‌دستی گذاشتیم و از مسیر باریک موجود، پیاده به‌سمت ترمینال حرکت کردیم. در دو طرف مسیر هم، چند موکب ایرانی و عراقی با خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های گرم از زائران پذیرایی می‌کردند.»