پروین اعتصامی
رخشنده اعتصامی معروف به پروین اعتصامی یکی از مشهورترین شاعران زن تاریخ ادبیات فارسی است. استعداد سرشار و طبع لطیف و اندیشه‌ی انسانی همراه با زبان قدرت‌مند و منحصربه‌فرد پروین از او شاعری یکتا ساخت. پدر فرهیخته‌ی او اعتصام‌الملک، بیشترین نقش را در شکل‌گیری شخصیت ادبی و اجتماعی پروین داشته است. پروین اعتصامی هیچ‌گاه نسبت به پدیده‌های اجتماعی و کژی‌ها بی‌تفاوت نبود؛ ازاین‌رو اشعارش مشحون از مضامین اجتماعی، ظلم‌ستیزانه و انسان‌دوستانه است. مهارت او در به نظم درآوردن مضامین گوناگون برخی از اهل ادب را بر آن داشته که او را مهمترین شاعر زن ادبیات ایران بنامند.
آغاز زندگی و شکوفایی شعر پروین اعتصامی
پروین اعتصامی در ۲۵ اسفندماه سال ۱۲۸۵ خورشیدی در تبریز دیده به جهان گشود. تولد او مصادف با اوج مبارزات مشروطه‌خواهی شد. پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام‌الملک، نویسنده، مترجم و سیاستمداری بود که ترجمه‌ی حدود چهل کتاب را در کارنامه‌ی کاری خود داشت. اعتصام‌الملک روزنامه‌نگاری فاضل بود که در هنر خطاطی نیز دستی بر آتش داشت. او به زبان‌های ترکی و فرانسوی تسلط داشت و عربی را با تبحر تمام می‌نوشت و مجلهی بهار با مدیریت او اداره و منتشر می‌شد. مادر پروین اخترالملوک اعتصامی نیز دختر عبدالحسین مقدم‌العداله از شاعران دوره‌ی قاجاریه بود. پدر پروین از همان ابتدا فضایی مساعد را برای پرورش او فراهم آورد. پروین به کمک پدرش با ادبیات فارسی و زبان و ادبیات عربی آشنا شد. او علاوه‌بر پدرش از محضر استادانی بزرگ همچون محمدتقی بهار و علی‌اکبر دهخدا بهره برد. بزرگانی که به‌سبب دوستی با پدرش، به خانه‌ی آن‌ها رفت‌وآمد داشتند. پروین که شعر گفتن را از کودکی و به روایتی از هفت‌سالگی آغاز کرده بود، با تشویق و ترغیب این بزرگان ادب فارسی در این عرصه رشد کرد.
آشنایی پروین اعتصامی با ادبیات کهن فارسی توسط پدرش و دیگر استادان او صورت گرفت؛ این آشنایی و علاقه‌ی او به میراث ادبیات فارسی سبب شد که آثارش رنگ‌وبوی ادبیات کهن به خود بگیرد. به گفته‌ی عبدالحسین زرین‌کوب در دوره‌ی پروین، حفظ میراث گذشتگان بر عصیانگری و نوآوری ادبی رجحان داشته است. سعدی، حافظ، مولوی، ناصر خسرو، سنایی، عطار و انوری شاعرانی هستند که پروین از شعر و فکر آن‌ها به خوبی بهره برد. این تاثیرپذیری البته باعث نشد پروین به ورطه‌ی تقلید بیفتد؛ ازاین‌رو یکتایی زبان را هم می‌توان در آثار پروین اعتصامی مشاهده کرد. این یگانگی در انتخاب مضمون و محتوای اشعار و تصویرسازی‌های بدیع پروین نیز به خوبی دیده می‌شود.
گذراندن دوره‌ی مدرسه‌ی آمریکایی به سرپرستی میس شولر از دیگر عوامل تاثیرگذار بر شکل‌گیری اندیشه‌ی پروین و آشنایی او با زبان انگلیسی و ادبیات غرب است. او این دوره را در سال ۱۳۰۳ به پایان رسانید. شولر در کتاب خاطراتش پروین اعتصامی را دختری صاحب معلومات فراوان و در عین حال مشتاق به فراگیری مضامین نو خوانده است. خطابه‌ی پروین با عنوان «زن و تاریخ» در مراسم فارغ‌التحصیلی این مدرسه، به خوبی گویای میزان دغدغه‌مندی و تعهد او به پرورش فکری و فرهنگی زنان ایرانی از همان ابتدای جوانی‌اش است. این دغدغه‌مندی پروین در تمام طول عمر او ادامه داشت. شعر «زن در ایران» یکی از اشعار مهم پروین در این زمینه است. پروین از آغاز کار خود به عنوان بانویی شاعر، زبان اعتراض به تبعیض‌های کهنه و بی‌اندازه میان مردان و زنان گشود. از دیگر ویژگی‌های جالب توجه پروین علاقه‌ی او به دستیابی به تجربه‌های تازه و آشنایی با فرهنگ مردمان دیگر است. این ویژگی باعث شد پروین در سفرهایی که پدرش به داخل و خارج ایران داشت، او را همراهی کند.
پروین اعتصامی با خواندن ترجمه‌ی آثار کلاسیک غربی که آن هم به وسیله‌ی پدرش یوسف اعتصامی انجام گرفته و در مجلهی بهار منتشر شده بود، با این حوزه نیز آشنا شد. آن‌چنان که ذکر شد، حضور و تحصیل او در مدرسه‌ی آمریکایی نیز به این آشنایی کمک کرد. برخی از اشعار او برداشتی شاعرانه از این آثار غربیِ ترجمه‌شده است. پروین از آثار شاعرانی همچون هراشیو اسمیت، لافونتن، آرتور بریزبان، ازوپ و تریللو بهره برده است. شعر «یاد یاران» پروین که خطاب به یک پیکر مومیای است، اقتباس شاعرانه‌ی او از قطعه‌ای متعلق به هراشیو اسمیت است. «جولای خدا» اثر دیگری از پروین اعتصامی است که با نگاه به مقاله «عزم و نشاط عنکبوت» آرتور بریزبان آفریده شد. پروین شعرهای «گوهر اشک» و «دو قطره خون» را نیز با الهام از شعر «قطرات سه‌گانه» تریللو، شاعر و داستان‌نویس ایتالیایی سرود.
پروین در سال ۱۳۱۳ و در سن ۲۹ سالگی با پسرعموی پدرش فضل‌الله اعتصامی گرگانی ازدواج کرد. همسر پروین از افسران شهربانی بود که در هنگام ازدواج ریاست شهربانی کرمانشاه را به عهده داشت؛ این شد که پروین اندکی پس از ازدواج راهی کرمانشاه شد. ازدواج او با فضل‌الله اعتصامی، به دلیل اختلافات فراوان فکری، اندک مدتی بیشتر نپایید. روحیه‌ی لطیف پروین با مشی نظامی همسرش در تعارض کامل بود. پروین پس از جدایی از همسرش به خانه‌ی پدر بازگشت و انزوایی تازه را آغاز کرد؛ تا این‌که اتفاقی بزرگ در زندگی ادبی‌اش رخ داد. این اتفاق مبارک انتشار دیوان پروین اعتصامی بود.
انتشار دیوان پروین اعتصامی، آغاز دوره‌ای جدید
دیوان اشعار پروین اعتصامی اولین بار در سال ۱۳۱۴ به کمک پدرش و توسط چاپخانه مجلس شورای ملی، منتشر شد. اعتصام‌الملک که تا پیش از جدایی پروین به دلیل مصلحت‌اندیشی در فضای تنگ فرهنگی آن روزگار، مخالف انتشار دیوان پروین بود، پس از طلاق پروین خود به انتشار دیوانش همت گماشت. پیش از انتشار دیوان پروین، اشعار او در برخی مجلات همچون بهار به انتشار درآمده بود. علی اکبر دهخدا نیز در مجموعه‌ی چهار جلدی امثال و حکم خود بعضی ابیات پروین را نقل کرده و از او تقدیر نموده بود. پروین این اقبال را یافت که محمدتقی بهار بر چاپ اول دیوان او دیباچه‌ای ارزشمند و مهم بنویسد. این دیباچه حاصل بررسی دقیق و موشکافانه‌ی اشعار دیوان پروین است. بهار دیوان پروین را «گلدسته‌ای از ازهار نوشکفته» خوانده و اشعارش را از حیث لفظ متاثر از شیوه‌ی شاعران سبک خراسانی و از لحاظ معنایی پیرو شاعران سبک عراقی به‌ویژه سعدی دانسته است؛ تلفیقی که سبک منحصربه‌فرد پروین را به وجود آورد. سعید نفیسی نیز در مقاله‌‌ای منتشرشده در روزنامه‌ی ایران دیوان اشعار پروین را معرفی کرد و آن را ستود.
دیوان پروین شامل اشعاری در قالب قصیده، مثنوی و قطعه است. پس از اولین چاپ دیوان پروین، استقبالی کم‌نظیر از اشعار او صورت گرفت. پس از این کامیابی، وزارت معارف برای تقدیر از پروین، به او نشان علمی اهدا کرد. مهارت و توانایی بی‌بدیل پروین در سرودن و صبغه‌ی کهن آثار او، برخی را بر آن داشت که در صحت انتساب این اشعار به او تردید کرده و به او تهمت سرقت ادبی بزنند؛ تا آن‌‌جا که برخی به محمدتقی بهار برای نوشتن مقدمه بر دیوان او تاختند.
پروین اعتصامی اشعارش را در قالب‌های گوناگونی سروده است. در میان این قالب‌ها، قطعه‌های سروده‌شده با استقبال بیشتری مواجه شده است. از دیرباز مضمون‌های متنوعی از گلایه و شکایت از وضع زندگی تا مرثیه و مدیحه و ماده تاریخ و معما و چیستان، در این قالب به نظم درآمده است. سرودن در قالب قطعه پس از دوره‌ی مشروطه جانی دوباره گرفت و رواج پیدا کرد و شاعران نامداری همچون ایرج‌میرزا و محمدتقی بهار و بعد از آن‌ها پروین، به سرودن در این قالب پرداختند. محمدتقی بهار بیشترین اقبال را به قطعه‌های پروین نشان داد. او قطعه‌های پروین را اوج بلاغت و سخن‌دانی و روح دیوانش دانسته است. از منظر بهار قطعه‌های دل‌انگیز پروین می‌تواند خستگی خواننده را که از خواندن قصایدش ممکن است رخ دهد، برطرف نماید. قطعه‌هایی که شامل مناظره‌های معروفی است که پروین به نظم درآورده است. شیوه‌ی مناظره که به گفته‌ی بهار مختص ادبیات شمال و غرب ایران بوده است، توسط پروین احیا شد و شکلی نو به خود گرفت. شیوه‌ای که در سایه‌ی سبک خراسانی مانده و آن‌چنان مجال رشد نیافته بود.
قصاید پروین نیز نظر بسیاری از اهل فضل و ادب را به خود جلب کرد. پروین در قصاید خود بیش از همه از ناصر خسرو و سنایی تاثیر پذیرفته است. تاثیر بزرگانی همچون سعدی و حافظ را نیز نمی‌توان در فصاحت و شیوه‌ی پرداختن به معانی پروین اعتصامی نادیده گرفت؛ از این جهت خواننده با معجونی نو مواجه است. قصایدی که در آن‌ها به ترویج امید و کوشش در راه کسب کمال و فضائل اخلاقی با ظرافتی بی‌مانند پرداخته شده است؛ به همین جهت زرین‌کوب پروین را قبل از هر چیز شاعر تربیت و اخلاق می‌داند.
پروین در اشعارش با وجود بر حذر داشتن انسان‌ها از تعلق بیش‌ازاندازه به مادیات، هیچ‌گاه ارزش زندگی را نفی نکرده و انزوای صوفیانه را تبلیغ ننموده است. اگر از روی انسان‌دوستی و همدردی با طبقات محروم از همه‌گیری فقر گلایه می‌کند، از سوی دیگر همگان را به عمل در مقابل این آسیب‌های اجتماعی فرامی‌خواند. ظلم‌ستیزی و ضدیت با ستمگری و گلایه از فشار بر طبقه‌ی مستمند از مضامینی است که به زیباترین شکل در شعر پروین اعتصامی تجلی یافته است. اشعاری که پروین در آن‌ها از ستم حاکمان بر مردم انتقادی صریح و بی‌پرده کرده و مردمان را به واکنش در مقابل این ظلم‌های آشکار فراخوانده است. شعر «صاعقه‌ی ما ستم اغنیاست» که پس از رد مدال لیاقت از حکومت وقت سرود، یکی از مهمترین اشعار از مجموعه آثار ظلم‌ستیزانه‌ی او است. قطعه‌ی «اشک یتیم» که تحت تاثیر شعری از انوری سروده شده، یکی از زیباترین و به‌یادماندنی‌ترین آثار پروین اعتصامی در این معنی است. این شعر سال‌ها در کتاب‌های درسی قرار داشت و در ذهن نسل‌های مختلفی از ایرانیان جای گرفت. پروین در این قطعه با زبان شعر از رمز درخشش تاج خسروان گفته که چیزی جز انعکاس اشک بیچارگان نیست. مضمون ضد ظلم و همدلانه با ضعفا که در بسیاری از اشعار پروین دیده می‌شود با اتفاقات سال ۱۳۲۰ همراه و باعث شد که توجه به این پاره از آثار او بیش از دیگر جنبه‌های شعرش باشد. این توجه خاص به مضامین ستم‌ستیز و عدالت‌خواهانه از سوی عامه‌ی مردم پس از رخدادهای شهریور ۱۳۲۰ به اوج خود رسید.
یکی از جنبه‌های مهم شعر پروین توجه او به عرفان و وجوه عرفانی مذهب است. پروین در عین ایمان به ارزش‌های الهی و دینی، دشمنی آشکاری با زهد ریاکارانه از خود نشان داد. قطعه‌ی «مست و هشیار» یکی از مهمترین آثار او در نفی ریا و دورویی بود که با اقبال عموم مردم مواجه شد. او در این قطعه با صراحت تمام به ظاهرگرایی و ریاکاری تاخته است. توجه به روح تعالیم الهی و ترجیح اخلاق به ظواهر، بن‌مایه‌ی اصلی برخی از اشعار مهم پروین است که بی‌تردید بی‌ارتباط با فضای ترقی‌جویانه‌ی و نوگرایانه‌ی زمانه‌ی او نیست. از ویژگی‌های یگانه‌ی پروین، توانایی او در سخن گفتن در قالب هر موجودی، از نخ و سوزن گرفته تا مرغ و ماهی است. بهار این ویژگی پروین را به‌طور ویژه ستوده است. هنر شخصیت‌بخشی به اشیا میراثی کهن است که در صورتی نو و مترقی در شعر پروین اعتصامی شکل گرفته است.
یکی از مشاغلی که پروین در عمر کوتاه خود به آن پرداخت، کتابداری در کتابخانه‌ی دانشسرای عالی است. پروین از خردادماه سال ۱۳۱۵ در این جایگاه مشغول به کار شد. دانش عمیق پروین با نظم مثال‌زدنی او ترکیب و موجب شد دوره‌ای درخشان را در این سمت از خود به یادگار بگذارد؛ گرچه او در این جایگاه نیز دوام چندانی نیاورد و در روزهای ابتدایی سال ۱۳۱۶ از سمتش در کتابخانه‌ی دانشسرای عالی کناره گرفت. در همان سال‌ها مرسوم شد حکومت با اعطای نشان لیاقت، از بزرگان علم و ادب تجلیل کند. پروین اعتصامی از جمله کسانی بود که در فهرست این بزرگداشت قرار گرفت؛ ازاین‌رو مدال درجه سه لیاقت به او اعطا شد، اما پروین آن را رد کرد. طبع بلند و روحیه‌ی ضد استبدادی او مانع پذیرفتن این مدال از حکومت وقت شد. پروین علاوه‌بر این، پیشنهاد رضاشاه را نیز برای حضور در دربار و آموزش ملکه و ولیعهد قبول نکرد و به منش آزادی‌خواهانه‌ی خود پایبند ماند.
دوره‌ی پایانی زندگی پروین اعتصامی
یکی از تاثربرانگیزترین حوادث حیات پروین، مرگ پدر او در سال ۱۳۱۶ بود؛ پدری که از بذل دانش و فضلش به او هیچ دریغ نکرد و او را در بهترین شرایط ممکن پرورش داد و بستری مناسب برای شکوفایی قریحه‌ی آماده‌ی او مهیا کرد. پروین در فراق پدر، دو قطعه با عنوان‌های «در تعزیت پدر» و «بی‌پدر» سرود. او پس از درگذشت پدرش به انزوایی تازه رفت، ارتباطاتش بسیار محدود شد و به دیدار گاه‌به‌گاه چند دوست ادیب بسنده کرد؛ دورانی تلخ و حسرت‌بار که تا مرگ خود پروین ادامه یافت.
زمانی که دیوان پروین اعتصامی به همت برادرش ابوالفتح اعتصامی در آستانه‌ی چاپ دوم بود، پروین به آخرین بلای زندگی خود مبتلا شد. بیماری حصبه باعث شد پروین در اولین روزهای سال ۱۳۲۰ در خانه بستری شود. روز ۱۴ فروردین سال ۱۳۲۰، بیماری پروین شدت گرفت. خانواده‌ی او این امکان را برای پزشک معالجش فراهم کردند تا بر بالینش حاضر شود. پزشک او از حضور بر بالین پروین امتناع کرد و پروین در ۱۵ فروردین در تهران غریبانه از دنیا رفت. این سهل‌انگاری عامدانه‌ی پزشک حرف‌وحدیث‌های فراوانی را در پی داشت. پروین اعتصامی جوان در سن ۳۴ سالگی در آغوش مادرش دیده بر جهان بست تا داستان زندگی او پایانی تراژیک داشته باشد. پیکر او مجاور پدرش، در آرامگاه خانوادگی‌شان در حرم حضرت معصومه (ع) به خاک سپرده شد. بر سنگ مزارش قطعه‌ای که او به همین منظور سروده بود، نگاشته شده است. حساسیت حکومت به پروین اعتصامی باعث شد، حمل و تشییع پیکر او تحت نظارت دقیق فرمانداری قم اتفاق بیفتد. پس از مرگ پروین هیچ مراسم دولتی‌ای به مناسبت درگذشت او و در بزرگداشتش برگزار نشد. پس از برکناری رضاشاه و آغاز حکومت محمدرضاشاه دوست‌داران پروین اعتصامی در اولین سالگرد درگذشت او، مجلس بزرگداشتی برپاکردند و به انتقاد از رفتار حکومت وقت در قبال پروین پرداختند.
پروین اعتصامی در اجتماع و دوره‌ای نه‌چندان مساعد برای حضور اجتماعی زنان، توانست خود را به عنوان شاعری چیره‌دست و صاحب سبک به اهالی ادب و عموم مردم معرفی کرده و مورد پذیرش و استقبالشان قرار گیرد. بسیاری از بانوان پس از پروین از شخصیت او الهام گرفتند. نادر نادرپور پروین را سرسلسله‌ی زنان شاعر امروز ایران دانسته و سیمین بهبهانی شاعر نام‌آشنا، از آرزوی جوانی خود برای پرکردن جای خالی پروین گفته است.
در تقویم رسمی ایران، روز ۲۵ اسفند که سالروز تولد پروین اعتصامی است به عنوان روز بزرگداشت او تعیین شده است. هر ساله جشنواره‌هایی با نام پروین اعتصامی برگزار و جوایزی به نام او اهدا می‌شود. در سال ۱۳۸۳ جایزه‌ی ادبی پروین اعتصامی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دفتر مجامع و فعالیت‌های فرهنگی این وزارت‌خانه آغاز به کار کرد. این جشنواره هرساله در تاریخ ۲۵ اسفندماه مطابق با روز بزرگداشت پروین اعتصامی و در بخش‌های مختلفی از جمله ادبیات داستانی، ادبیات نمایشی، ادبیات پژوهشی، شعر کودک و نوجوان، داستان کودک و نوجوان و بخش جنبی برگزار می‌شود. در تاریخ ۲۸ اسفند سال ۱۳۸۵ خانه‌ی پروین اعتصامی در تبریز به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
