کتاب بازخوانی هویت زن در سنت علوی

کتاب بازخوانی هویت زن در سنت علوی، اثر رقیه‌سادات مومن یکی از کتاب‌های تخصصی دانشگاه امام صادق (ع) است که برای دانشجویان علوم دینی و طلاب منتشر شده است.

انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ناشران دانشگاهی کشور به‌طور ویژه و تخصصی در حوزه‌های مطالعاتی بین‌رشته‌ای فعالیت می‌نماید.

این انتشارات به مثابه بازوی ترويجی دانشگاه اسلامی مرجع كشور، طی قريب به ۲۰ سال فعاليت در حوزه‌های علوم انسانی و اسلامی در راستای افق‌گشايی مرزهای دانشی و تاكنون توانسته است با قريب به ۱۰۰۰ عنوان اثر تأليفی، تنظيمی، تدوينی و ترجمه‌ای، پاسخگوی بخشی از نياز روزافزون جامعه علمی كشور باشد.

کسب رتبه اول و برگزيده شدن در جشنواره‌های مختلف سبک زندگی، كتاب سال دانشگاهی، كتاب سال دانشجويی، كتاب سال ايران، کتاب سال بانوان، فارابی، كتاب مقاومت، كتاب فصل ج.ا.ايران، پژوهش فرهنگی سال ج.ا.ايران و دكترين مهدويت از جمله جوایز و افتخارات این انتشارات است.

انتشار بيش از ۴۰۰ عنوان كتب ميان‌رشته‌ای در زمينه علوم انساني ـ اسلامی، انتشارات دانشگاه‌ را يكي از پيشگامان تهيه و طبع اين آثار در كشور به‌شمار می‌‌آورد. همچنين ايجاد ظرفيت توليد سالانه بيش از ۱۰۰ عنوان كتاب نشر اولی و تحقق اين ظرفيت در ادوار مختلف، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) را در رسته ناشران حرفه‌ای كشور قرار داده است.

درباره کتاب بازخوانی هویت زن در سنت علوی

یکی از بارزترین جنبه‌های مظلومیت حضرت علی (علیه‌السلام)، عدم پرداختن همه‌جانبه به مسئله زن در دیدگاه و سیره ایشان است. تتبعی مختصر و ابتدایی در پژوهش‌ها و آثار موجود در سیره علوی، به روشنی حکایت از آن دارد که واکاوی اجتهادی سیره، و استنباط نظام جامع قانونی، و استخراج اصول حاکم بر عرصه زنان در سیره علوی؛ امری ثانوی و غیر‌ضروری بوده، و از فروعات و زواید مباحث اصلیه است. زیرا فراوانی چشمگیر مباحثی همچون عدالت از منظر امام علی و...، در برابر اقلیت معدود و محصور مسائل زنان، حاکی از عدم اولویت این مباحث، حتی در میان جامعه نسوان متفقه شیعه است.

از سویی گویا تنها رسالت آن معدود نوشتارهای باب زنان نیز، صرفاً پاسخ‌گویی به عناوینی چون نقصان ایمان، کاستی عقل و فرومایگی زنان در برخی اقوال امام علی (علیهالسلام)، و تبیین، تفسیر، توجیه و تأویل این قبیل مباحث بوده است. این فراوانی تا به‌حدی است که اولین متبادر ذهنی عبارت زن در سیره امام علی (علیهالسلام)، میان عوام و خواص، همان خطبه هشتاد نهج‌البلاغه[2] و بحث نواقص الإیمان، نواقص الحظوظ، نواقص العقول، رد مشورت و این قبیل امور است.

حصول این نتایج این احتمال را متصور می‌سازد که گویا اساساً در سنت مأثور از امام علی (علیهالسلام)، هیچ نگرش و فعلی در‌ خصوص زنان، جز معدود موارد ملامت‌گر مذکور، وجود ندارد. چرا که در صورت توجه به سایر عرصه‌های وجودی زن، می‌بایست با نظر به ادعای شیعه و پیرو حضرت بودن، به آنها نیز پرداخته می‌شد.

مسلّم است که فرضیه منتفی بودن حضور زنان در سنت علوی، حداقل با همان پژوهش‌های اندک موجود، به‌طور قطعی طرد می‌شود. زیرا از بدو خلقت تاکنون، در تمامی اعصار، زن موجودی ذی‌وجود بوده، و تمامی ملل و نحل ناگزیر به پذیرش وجود وی، و ارائه برنامه برای حیات او بوده‌اند. از آنجا که تنها مصداق تشکیل حکومت شیعی به رهبری امام معصوم، همان دوران کوتاه‌مدت حکومت حضرت علی (علیه‌السلام) است، به حکم عقل سلیم، ایشان می‌بایست سیاستی در‌ خصوص زنان اتخاذ می‌نمودند. سیاست و برنامه‌ای که تنها در اقوال ایشان خلاصه نشده، و نمود میدانی و عملیاتی داشته باشد. پس لازم می‌آید تا به‌منظور ارائه تئوری‌های فردی و اجتماعی تشیع در‌ خصوص زنان، به استخراج قوانین و اصول حاکم بر مسئله زن از دیدگاه حضرت علی (علیهالسلام) پرداخته شود.

اما بررسی مسئله زن در سنت امام علی (علیهالسلام)، چندان آسان نبوده و به عبارتی سهل ممتنع است. آنچه در نهج‌البلاغه و سایر متون رایج تاریخی و حدیثی به ایشان منسوب گردیده، آهنگی ملامت‌گر و تنقیص‌کننده دارد. همین امر است که زمینه گفت‌وگوها و داوری‌های متناقض را پدید آورده، و غالب مباحث مربوط به زنان در تفکر علوی را پوشش می‌دهد.

از‌این‌روی برای نشان دادن دیدگاه جامع حضرت علی (علیه‌السلام) درباره زن، تنها توجه به بخشی از سخنان ایشان نادرست است. زیرا سخنان ایشان تنها محدود به آنچه در نهج‌البلاغه آمده نیست، و در سایر منابع شیعی و سنّی نیز پراکنده است. از سویی ارزیابی سندی، تدقیق در فروعات دلالی و نقد و تحلیل متون امر مهمی است که نباید از آن غفلت ورزیده، و به محض دیدن یک روایت بلافاصله آن را به حضرت علی (علیه‌السلام) منسوب نمود.

گذشته از واکاوی استنباطی اقوال حضرت، سیره رفتاری ایشان نیز نباید نادیده انگاشته شود. در‌واقع این افعال حضرت است که به اقوال ایشان جامه عمل پوشانیده، و محقق صدق و حقیقت این اقوال می‌باشند. بنابراین برای به‌دست آوردن رویکرد جامع علوی نسبت به زنان تنها بسنده کردن به چند قول معدود ناکافی بوده، و لزوم پرداختن به منش و رفتار عملی حضرت کاملاً محسوس خواهد بود. در علم اصول فقه این نگرش جامع در مورد تمامی شئون معصوم در قالب واژه «سنت» جلوه مییابد. با توجه به اینکه در نزد امامیه، سنت شامل فعل، قول و تقریرات معصومین (علیهمالسلام) است، و با عنایت به اینکه بر طبق قول معصوم، وجوب و یا حرمت امری ثابت گردیده و در قلمرو شریعت جای می‌گیرد؛ باید بتوان بر‌اساس افعال و یا ترک فعل معصوم نیز احکام را استنباط نمود. اما همین‌که اساساً می‌توان قلمرو شریعت را با افعال معصوم شناسایی کرد، و یا اینکه دلالت افعال معصوم بر احکام شرعی چگونه است، خود محل بحث و مناقشه اصولی است. در مکتب امامیه با وجود سنت دانستن فعل معصوم، برای تبیین قلمرو شریعت و تبیین احکام الهی کمتر به افعال معصوم استناد گردیده، و مغازی پیامبر و تاریخ و سیره معصومان در استنباط احکام چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

حال انگیزه این اثر از آنجا منبعث شده است که برخی سخنان و اقوال به ظاهر تنقیص‌کننده در‌ خصوص زنان به حضرت علی (علیه‌السلام) منسوب است، که ذهن شارحان و متفکران را به خود معطوف ساخته و تحلیل‌های متناقضی را به هم رسانده است. از سویی برخلاف این اقوال ملامت‌گر، هر آنچه از سیره رفتاری و فعل حضرت در‌ خصوص زنان، چه موافق و چه مخالف، به‌دست میآید نه‌تنها هیچگونه تنقیص و ملامتی را درباره زنان نشان نمیدهد؛ بلکه در تمامی ساحات حیات زنان، حکایت‌گر تکریم و تعالی جایگاه ایشان و لزوم حفظ این مقام است.

از‌این‌روی بر فرض پذیرش سند و دلالت برخی روایات تنقیص‌کننده منسوب به حضرت؛ میان این اقوال، و فعل و منش تکریم‌کننده آن حضرت؛ ظاهراً تقابل و تناقض پدید می‌آید. بنابراین لازم است تا با تبیین مبانی حجیت فعل معصوم در نزد امامیه، و بررسی احتمالی موارد تعارض سنت با سنت که در اینجا قول و فعل معصوم است، از لحاظ اصولی به حل مشکل پرداخته شود. لذا باید ثابت نمود که بر فرض صحت سند اقوال منسوب به حضرت علی (علیه‌السلام)، آیا دلالت و مفهوم واقعی این سخنان در تعارض حقیقی با افعال ایشان است، و یا اساساً هیچ‌گونه تعارض و تباینی بین قول و فعل حضرت وجود نداشته و نه‌تنها مقابله‌ای ندارند بلکه ناصر و مؤید یکدیگر نیز می‌باشند.

بنابراین به‌منظور تبیین عوامل مؤثر در شکل‌گیری هویت زن در سنت علوی، ابتدا لازم است دیدگاه علوی در مباحث مربوط به هویت معرفتی زن، از بعد قوه، قابلیت، استعداد وجودی و جایگاه وی در هستی به‌دست آورد؛ و در مرتبه دوم، زن را در منظر علوی از حیث صورت، فعلیت و میزان ظهور و بروز توانایی‌هایش به نظاره نشست. بدین‌معنا که پس از تبیین معرفت‌شناختی هویت وجودی زن از دیدگاه علوی؛ ظهور و بروز هویت حقیقی وی در عرصه‌های مختلف فردی، خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و آموزشی، سیاسی، نظامی و حقوقی مورد بررسی قرار بگیرد.

در این راستا پژوهشگر بر آن است تا در گزارش سخنان و سیره فعلی، به استقصای کامل سنت علوی در منابع امامیه و عامه، بپردازد؛ تا در پرتو داده‌ها و نمونه‌های جامع و دقیق، تبیین مسئله به‌خوبی انجام پذیرد. در این بازخوانی لازم است تا اقوال و سیره، بر‌اساس نصّ قرآن و روح شریعت و معیارهای سنجش اسناد مورد ارزیابی دقیق قرار گرفته و بعضاً آنچه تحت تأثیر فرهنگ‌های دیگر و یا اغراض و انگیزه‌ها وارد اسناد گشته، پالایش گردد. آنگاه به بررسی تعارض اقوال با یکدیگر، و در مرتبه بالاتر، به تبیین حجیت فعل معصوم و بررسی تعارض احتمالی قول و فعل رسیدگی گردد، تا امکان نتیجه‌گیری عقلایی، و ارائه الگوی جامع هویتی زن در سنت علوی فراهم آید.

خواندن کتاب بازخوانی هویت زن در سنت علوی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه جامعه‌شناسی اسلامی