کتاب تحلیل مضمون؛ مفاهیم، رویکردها و کاربردها

درباره کتاب تحلیل مضمون؛ مفاهیم، رویکردها و کاربردها

در دو دهۀ اخیر استفاده از تحلیل مضمون در نگارش مقالات علمی، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و سایر پژوهش‌ها سیری فزاینده داشته است زیرا هر اندیشمندی که با متن، محتوا و انواع داده‌های کیفی، به‌ویژه مصاحبه و داده‌های ثانویۀ مرور نظام‌مند، سروکار دارد می‌تواند از آن در تحلیل داده‌ها و حتی طراحی الگو بهره‌برداری کند. تحلیل مضمون یک رویکرد، روش و حتی مکتب قابل استفاده برای رشته‌های مختلف دانشگاهی همچون علوم انسانی و هنر، علوم پزشکی، دامپزشکی، فنی و مهندسی، کشاورزی، منابع طبیعی و علوم پایه بوده، در شاخه‌های مختلف علوم حوزوی نیز بسیار قابل‌استفاده است. کتاب حاضر، که اولین کتاب جامع در این زمینه به زبان فارسی است، به معرفی مفاهیم، رویکردها و مکاتب تحلیل مضمون می‌پردازد و تلاش می‌کند با ایجاد پیوندی عمیق میان مفاهمی نظری و کاربست آن‌ها در پژوهش، اثری کاملا کاربردی را به پژوهشگران تقدیم کند. این کتاب به دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری و همۀ پژوهشگران کیفی و مرور نظام‌مند توصیه می‌شود.

خواندن کتاب تحلیل مضمون؛ مفاهیم، رویکردها و کاربردها را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام پژوهشگرات پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تحلیل مضمون؛ مفاهیم، رویکردها و کاربردها

امروزه گرایش به استفاده از روش‌های پژوهش کیفی در حوزه علوم‌انسانی و اجتماعی افزایش‌یافته است. به‌کارگیری تحلیل مضمون هم با اهداف مختلف در پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، رساله‌های دکتری و مقالات علمی به‌ویژه در هنگام تحلیل داده‌ها استفاده می‌شود. شواهد نشان می‌دهد که در برخی از این پژوهش‌ها تحلیل مضمون به‌صورت ناقص انجام شده و همواره چالش‌هایی بر سر روش تحلیل داده یا روش‌شناسی بودن آن وجود دارد.

عمدتاً تحلیل مضمون برای بیشتر استراتژی‌های پژوهش کیفی قابل‌استفاده است برخی از این استراتژی‌ها همچون مطالعه موردی برای تحلیل داده‌ها به تحلیل مضمون وابسته بوده اما استراتژی‌هایی همچون نظریه داده‌بنیاد خود از ابزار تحلیل داده‌ای درون دستگاه خود که به تحلیل نظریه داده‌بنیاد معروف است استفاده می‌کنند. 

برخی از متخصصان به طور مشخص به تبیین تحلیل مضمون در پژوهش‌های علوم اجتماعی پرداخته و متعاقب آن سایر متخصصان از آن برای طراحی الگو و تحلیل داده‌ها استفاده کرده‌اند.

تحلیل مضمون غالباً به‌اشتباه به‌عنوان یک رویکرد تحلیل کیفی واحد معرفی می‌شود. درصورتی‌که بهتر است آن را به‌عنوان یک چتر در نظر گرفت که رویکردهای کاملاً متفاوتی را با هدف شناسایی الگوها (مضامین) در داده‌های کیفی در برمی‌گیرد (براون، ۲۰۱۳؛ براون و کلارک، ۲۰۰۶؛ براون، کلارک، هیفیلد و تری، ۲۰۱۹). به‌عبارت‌دیگر، زمانی‌که یک پژوهشگر در روش‌شناسی پژوهش خود از «تحلیل مضمون» نام می‌برد جای دارد از وی پرسیده شود منظورتان کدام رویکرد است؟

قابل‌ذکر است که برای تحلیل داده‌های کیفی علاوه بر تحلیل مضمون، روش‌های مختلفی همچون تحلیل داده‌بنیاد، تحلیل گفتمان انتقادی و همچنین تحلیل پدیدارشناختی تفسیری وجود دارد که کتاب‌هایی در توضیح آن‌ها به‌ویژه به زبان اصلی منتشر شده است. باتوجه‌به قلمرو موضوعی این کتاب، بحث تفصیلی درباره آنها از حوصله این پژوهش خارج است.

۱. نقش مضمون در پژوهش‌های کیفی

در پژوهش‌های کیفی، جمع‌آوری داده‌ها تا مرحله اشباع نظری ادامه می‌یابد. ازاین‌رو پژوهشگران تا جایی به جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها می‌پردازند که از داده‌ها، اطلاعات جدید چندانی کسب نکنند. به‌عبارت‌دیگر، در فرایند گردآوری و تحلیل داده‌ها، قانون «نقصان‌پذیری ارجاعات جدید»۳ رخ می‌دهد بدین معنا که در مرحله اشباع، با جمع‌آوری داده‌های بیشتر، نتایج جدیدتری حاصل نمی‌شود.

تحلیل مضمون یکی از روش‌هایی است که برای ارزیابی وضعیت اشباع در فرایند جمع‌آوری داده‌ها بکار می‌رود. تکرار مجدد، شیوه اصلی شناسایی مضمون در فرایند تحلیل داده‌هاست. ازاین‌رو پژوهشگران مصاحبه‌ها را برای شناسایی بیانات، اصطلاحات و عبارات تکراری بررسی می‌کنند. مضمون از کدهای استخراج شده از سوی پژوهشگر کیفی به دست می‌آید (لپدت، ۲۰۱۰).

تصمیمات پژوهشگر درباره اینکه به چه موضوعاتی بپردازد و در داده‌ها به دنبال چه عناوینی باشد یک منبع غنی برای مضامین اولیه است. در حقیقت، نخستین جایی که مضامین شکل می‌گیرند همان سؤال‌هایی است که برای مصاحبه طراحی شده است. برخلاف مرور ادبیات نظری، چنین مضامینی تا حدودی تجربی هستند (رایان و برنارد، ۲۰۰۳).