کتاب استاد و درس؛ ادبیات، هنر، نقد

شخصیت انسان در انتخاب اوست نه در وراثت و تربیت و محیط و طبقه اجتماعی او.

جریان هنر هنر دو جریان دارد؛ یکی در درون هنرمند و دیگری در دل تاریخ.

رضایت به آنچه که هست و قناعت به وضع موجود، هنر را می‌کشد و ریشهٔ آن را می‌خشکاند. کسی که از وضعش راضی است هنرمند نمی‌شود. نارضایتی؛ یعنی بیشتر و بهتر خواستن، سنگ اول ساختمان هنر است.

هنر بزرگ‌تر از زندگی است. هنوز فرزند آرزوهای انسان است. آرزوهایی که زندگی را و تولید را و جامعه را شکل داده‌اند.

باید معمولا انتظار داشت که سبک هر هنرمندی علی رغم تحولات بدنی و روحی او، کمابیش ثابت بماند و مادام که طبقه تحول نیافته، سبک، تحول اساسی نیابد.

هنر خواص، واقع گریز است. به گفتهٔ شوکینگ، خواص خواهان آنند که در همه چیز، ممتاز باشند و در نتیجه چنان رفتار می‌کنند که از مردم عادی متفاوت شوند و نشان بدهند که اولاً، نیازی به عمل تولیدی ندارند و ثانیآ، خداوند زور و زرند. بی کاری این‌ها ایجاب می‌کند که قسمت بزرگی از اوقات خود را به فعالیت تفننی و تشریفاتی اختصاص دهند. تعارفات طولانی، آداب وقت گیر، دید و بازدید، پرخوری، شیک پوشی، خیال پروری، خرده‌گیری، ژاژخایی، هزل گویی، در عین حال که این‌ها را از بی کاری می‌رهاند، به جامعه اعلام می‌دارد که نیازمند و گرفتار کارهای سخت و ضروری نیستند.

در زندگی انسان ابتدایی، هنر آفرینی، جادوگری، به هیچ روی کاری تفننی نیست. هنر ابزار کار و در عین حال بیان آرزوها و امیدهاست. دوگانگی عمل و نظر در زندگی ابتدایی راه ندارد. کشیدن تصویر حیوانی گرفتار، در ذهن انسان ابتدایی، همان دام گذاری و تیراندازی است. در ذهن او نمایش یک شیء با مادهٔ (نقاشی) یا با کلمات و ترانه و تقلید حرکات یک موجود یا یک حادثه (رقص)، دست یافتن بر آن را میسر می‌سازد. و به همین خاطر او تصاویر و مجسمه‌های خود را همچون وسائل و ابزار خویش، دور از دسترس دیگران قرار می‌دهد تا مبادا به چنگ دشمنان بیفتد. در آثار هنری و در جوامع ابتدایی موجود، شواهد و دلایلی بر این نظر می‌یابیم.

در این دید عکس العمل ابتدایی ارگانیزم را غریزه نمی‌گوییم که غریزه خود ارگان و مجموعهٔ اندام‌ها و امکانات انسان را شامل می‌شود، نه عکس العمل آن‌ها را. و فطرت باز همین خلقت و آفرینش و ساخت انسان است. فطرت یعنی ساخت انسان و غریزه یعنی آن ساختی که خودکار و بدون احتیاج به انتخاب و سنجش کار می‌کند.

کسی که از وضعش راضی است هنرمند نمی‌شود. نارضایتی؛ یعنی بیشتر و بهتر خواستن، سنگ اول ساختمان هنر است.

آنچه که هنر را و شعر را از زبان ساده و نقل جدا می‌کند، وزن و یا صورت‌های خیال آن نیست، که این شعور و احساس آگاه است که از حساسیت و تمرکز و طلب و نارضایتی هنرمند از آنچه که هست برخاسته است و بر این اوج نشسته است.