کتاب توسعه درون زا

کتاب توسعه درون زا نوشتهٔ رضا دهقان زاده است و انتشارات اندیشه احسان آن را منتشر کرده است. این کتاب نگاه جامعه‌شناختی به امکان توسعه در دورهٔ صفویه و قاجار می‌اندازد.

درباره کتاب توسعه درون زا

در جوامعی همچون ایران که طول عمر تاریخ در آن به مراتب بیشتر است ردّپای شیوه‌‌های حیات و تفکر گذشته را در شکل‌‌گیری حیات کنونی با وضوح و عمق بیشتری می‌‌توان مشاهده کرد. در این مسیر آینۀ تاریخ انعکاس‌‌دهندۀ خلق‌و‌خوها، بینش‌‌ها، کنش‌‌ها و واکنش‌‌هایی است که با شکل‌‌دهی به شخصیت ایرانیان آن‌ها را به جایگاه کنونی رسانده است. اکنون با گذشت چندین و چند قرن از تاریخ این سرزمین، لایه‌‌های ذهن و فرهنگ ایرانیان با انباشته‌شدن روی هم کوه حافظۀ تاریخی این سرزمین را شکل داده است و پی‌بردن به وضعیت آن نیازمند واکاوی این لایه‌‌های منش و بینشی است. لایه‌‌های شخصیتی که اگر از جنس تفکر پیش‌‌برنده ساخته شده باشند مسلّماً به سکوی پرتاب بدل و پیشرفت و ارتقا را منجر می‌‌شود و اگر از جنس منش و بینش ضدّ‌توسعه‌‌ای باشد حکم به بیماری سخت‌ علاج و دیر‌علاجی دارد که نتیجۀ آن چیزی جز عقب‌ماندگی نیست. در‌واقع همچنان‌که شخصیت یک کودک در طی فرایند ارتباط با دیگران با پذیرفتن نقش‌‌ها و گرفتن ارزش‌‌ها در بزرگ‌سالی و در ادامۀ حیات شکل می‌‌گیرد، شخصیت کودک ایران نیز با پشت‌سر‌گذاشتن و لمس دیگران به مرحله‌‌ای رسیده است که رفتار انعکاسی آموخته‌شدۀ خود را به مرحلۀ نمایش می‌‌گذارد و رفتاری از خود بروز می‌‌دهد که پدرانش، دیگرانش، جامعه‌‌اش و در یک کلام تاریخش به او یاد داده است و او یک هویت جمعی را که به او رسیده است در رفتار انعکاسی خود بروز می‌‌دهد.

آنچه در کتاب توسعه درون زا گنجانده شده است توصیف و شرحی است از منش‌‌ها، بینش‌‌ها و کنش‌‌های ایرانیان؛ از حکام، پادشاهان و درباریان گرفته تا عامّی‌‌ترین مردم. از‌این‌جهت سه فصل مجزا اما مرتبط با‌هم برای کتاب در نظر گرفته شده است. در فصل اول رفتار پادشاهان و حکام هدف قرار گرفته است، در فصل دوم منش‌‌های درباریان و مقرّبان که قاعدتاً واسط بین پادشاه و مردم بوده‌‌اند به تصویر کشیده شده است و نهایتاً در فصل سوم با تفصیل بیشتری از اصول رفتاری مردم عادی پرده‌‌برداری شده که البته روی سخن این کتاب نیز عمدتاً با این قشر از جامعه است؛ چراکه دو قشر اول از درون همین قشر برخاسته‌‌اند و نگارنده بر این اعتقاد است که روش حاکمیت چیزی جز انعکاس منش‌‌ها و بینش‌‌های مردم نیست وحکام و سران نیز دستاورد نادانی فاجعه‌‌بار اجتماعی و فکری مردم هستند.

آنچه که در کتاب توسعه درون زا گزارش شده، اتفاقات و رویه‌های عمومی جامعه در دورهٔ صفویه و قاجار بوده و وجدان جمعی ملّت را به نمایش گذاشته است؛ وگرنه قطعاً آنچه را که گزارش می‌شود نمی‌توان به تک‌تک افراد تعمیم داد. پُرواضح است که عوامل ساختاری، فقدان انباشت ثروت، ضعف تاریخی سرمایه‌داری، فقدان شکل‌گیری طبقات، حکومت‌های خودکامه، محدودیت‌های جغرافیایی، تهاجمات خارجی، فقدان نهادهای مدنی واقعی و... تأثیر قابل‌توجهی در توسعه‌نیافتگی کشور داشته است؛ لیکن پرداختن به تمامی این مطالب از تدقیق کتاب، تمرکز و حوصلهٔ خوانندهٔ پُرقیمت می کاهد. 

خواندن کتاب توسعه درون زا را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران حوزه‌های تاریخ ایران، توسعه، اقتصاد و جامعه‌شناسی پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب توسعه درون زا

«شخصیت‌‌های واقع در مناصب و جایگاه‌های بالاتر اگرچه ممکن است لزوماً افراد برتری نباشند امّا از‌هر‌جهت دارای نقش بسیار مؤثری در مناسبات، آیین و قوانین جوامع تحت‌حاکمیت و سیطرۀ خود هستند. پادشاهان، حکام و رهبران به‌عنوان صاحبان رأس هرم قدرت سیاسی، عمدتاً، به‌دلیل داشتن اختیاراتی که گاه بر کاغذ قانون نقش بسته و یا بعضاً به‌صورت رسمی سیاهه نشده است جهت‌‌دهندۀ بسیاری از مناسبات حاکمیتی هستند. از‌این‌رو آیین‌‌ها، قوانین و مقرّرات، دستورها، امر‌و‌نهی‌‌ها و بسیاری دیگر از فعل‌‌های آمرانه و حاکمیتی از منش این اشخاص گرفته می‌‌شود. نه‌تنها احکام صادره از حاکمیت بلکه منش و خوی شخصی حکام و پادشاهان جهت‌‌دهندۀ بسیاری از فعل‌و‌انفعالات ریز‌و‌درشت و تعیین‌‌کنندۀ بخش گسترده‌‌ای از مناسبات بین‌فردی افراد تحت‌حاکمیت نیز هست. در‌واقع ظاهراً طبیعی به نظر می‌‌رسد که رئوس قاعدۀ حاکمیت به‌جهت اختیارات و قدرت تعریف‌شده و یا تعریف‌نشده با نحوۀ حکومت‌‌داری و اثرگذاری بسیار بر احکام حاکمیت و انتشار الگوهای رفتاری به سراسر جامعه، مبلّغ بسیاری از منش‌‌های جمعی بشود. از‌این‌جهت رفتار و منش شخص حاکم تبعاً می‌‌تواند سیر حرکت یک جامعه را تغییر بدهد یا مسکوت نگه دارد. بدین‌‌صورت الگوهای پیشرفت تحت‌تأثیر الگوهای منشی و رفتاری پادشاهان و حکام یک سرزمین قرار می‌‌گیرد و می‌‌تواند سیر صعود و یا سقوط یک جامعه را به ارمغان بیاورد. تفکرگرایی، شایسته‌‌سالاری و نخبه‌‌گرایی، جمع‌‌گرایی، قانون‌‌گرایی، نظم‌‌گرایی، ایجاد بستر تفکر آزاد در برابر استبداد و... از شاخص‌‌ترین صفاتی است که با انعکاس و تابش این صفات از رأس هرم قدرت بر فضای حاکمیت نوید پیش‌روندگی یک سرزمین است.

امّا دربارۀ منش پادشاهان ایران؟!! منش حاکمیت و پادشاهی ایران در عین شفّافیت پیچیدگی خاص و زوایای پنهانی داشته است . دوره‌‌های متغیر، لطف‌‌ها در کنار ستم‌‌های بسیار و آبادانی‌‌ها در کنار ویرانی‌‌های فراوان ترکیبی از منش‌‌های خاص پادشاهان و حکام و رهبران در ایران بوده است که البته مجموعه و ماحصل آن همان پیامد مأیوس‌‌کنندۀ شرایط نابسامان و عقب‌‌ماندگی است.»