کتاب مخاطرات محیطی

کتاب مخاطرات محیطی مجموعه‌مقالاتی گردآوری‌شده توسط قطب علمی تحلیل فضایی مخاطرات و ویراستهٔ حسن افراخته و مهری اکبری است و انتشارات دانشگاه خوارزمی آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب مخاطرات محیطی

مخاطره به هر نوع پدیده یا فرایندی گفته می‌شود که به سلامتی انسان و یا اموال او صدمه بزند و این اتفاق نمی‌افتد مگر زمانی که انسان به طریقی با این پدیده‌ها یا فرایندها رابطه‌ای داشته باشد. مثلاً اگر انسان در نزدیکی کوه آتشفشان زندگی کند ممکن است مواد مذاب زندگی او را به خطر بیندازد. یا اگر انسان در مسیل رودخانه مسکن گزیند، سیل به او صدمه می‌زند. پس پدیده‌ها یا فرایندهای محیط در شرایط دور از زندگی انسان خطر تلقی نمی‌شوند. مهم‌ترین رابطهٔ انسان با عوامل محیط رابطهٔ فضایی است؛ یعنی محل سکونت و فعالیت او که رابطهٔ فضایی او را با طبیعت تعریف و تحدید می‌کند. یعنی مخاطرات محیطی فقط در چهارچوب فضایی نمود پیدا می‌کنند و از این جهت برای جغرافیا خیلی مهم هستند. مطالعهٔ پراکندگی مخاطرات محیطی به انسان کمک می‌کند که از مناطق پرخطر دوری کند و فعالیت‌های خود را در مناطق کم‌خطر یا بدون خطر گسترش دهد. مسیل‌ها، نزدیکی گسل‌ها، مناطق زلزله‌خیز، دامنه‌های تند و سست، سرزمین‌های بسیار سرد یا گرم، بیابان‌ها و غیره مناطق خطرخیز است و انسان باید از آن‌ها دوری کند. آگاهی از این مناطق دانش جغرافیایی در مورد پراکندگی آن‌ها لازم دارد.

دومین منشأ خطر برای انسان رفتار او در مقابله با محیط است. ممکن است که انسان در یک منطقهٔ امن و بی‌خطر ساکن شود. اما اگر رفتار درستی نداشته باشد و با توجه به توان محیطی بهره‌برداری نکند؛ به دلیل کاهش منابع طبیعی و یا آلوده‌شدن محیط و تخریب خاک خطراتی زندگی انسان را تهدید می‌کند. برای مثال اگر انسان از منابع آب زیرزمینی آن‌قدر مصرف کند که تمام شوند، ادامهٔ حیات در منطق غیرممکن و یا حداقل بسیار مشکل خواهد بود. در این تعامل انسان باید به نیاز خود و توان محیط آگاهی پیدا کند و مصرف خود را به‌گونه‌ای مدیریت کند که سرمایهٔ اصلی منابع محیطی از بین نرود. به اصطلاح همیشه سعی کند از تولید آن استفاده کند. برای مثال، انسان‌های قدیم مانند ایرانیان برای استفاده از منابع آب از قنات استفاده می‌کردند. مکانیسم قنات به گونه‌ای بود که فقط از میزان اضافی سالانه استفاده می‌شد و هرگاه سطح آب از یک حد معین پایین‌تر می‌رفت قنات قطع می‌شد. اما انسان امروزی با استفاده از چاه عمیق سعی دارد آب زیرزمنی را برداشت کند و هر موقع که سفرهٔ آب پایین‌تر می‌رود چاه را عمیق‌تر می‌کند و این کار را تا جایی ادامه می‌دهد که آب سفره کاملا خالی می‌شود. با توجه به اینکه این سفره‌های زیرزمینی در دوره‌های طولانی زمین‌شناسی فراهم شده‌اند پرشدن مجدد آن‌ها به هزاران سال نیاز دارد.و انسان در عمر کوتاه خود دچار مشکل می‌شود. مشکلی که اکنون اکثر نقاط کشورمان به‌ویژه در مناطق بیابانی مواجه است.

در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم فزون‌طلبی و بهره‌برداری نامناسب انسان از منابع طبیعی، نظام عادی و طبیعی محیط زیست و به تبع آن کل سیاره زمین را به هم زد و آن را از حالت تعادل خارج کرد. به‌هم‌خوردن تعادل سیاره در همه زمینه‌ها خود را نشان داد.

واقعیت هم این طور است. موقعی که انسان جنگل‌های اروپا را تاراج می‌کرد و یا تولید صنایع را به بهانهٔ توسعه روزبه‌روز بیشتر می‌کرد، باور نمی‌کرد که روزی در خانهٔ خودش دچار عوارض آلودگی هوا خواهد شد. فعالیت‌های اشتباهی که در غرب تهران انجام می‌شود، ساکنین شرق تهران مانند پیشوا و گرمسار را خسارت می‌زند. 

در نتیجه، باید در ابتدا، دانش فضایی انسان در مورد پراکندگی مخاطرات بیشتر شود تا انسان از سکونت و فعالیت در مناطق پرخطر مانند مسیل رودخانه‌ها و روی گسل‌ها خودداری کند. دوم اینکه انسان به توان محدود منابع طبیعی هر منطقه آگاهی پیدا کند تا نیازهای خود را با آن مطابقت دهد. مسئلهٔ سوم که شاید مهم‌تر از دو مورد پیشین است، انسان به نیاز طبیعی خود آگاه شود و بیشتر از نیاز اولیهٔ خود از منابع محیطی استفاده نکند. دو موضوع اول شاید با بالابردن آگاهی انسان عملی شود. اما موضوع سوم علاوه بر بالابردن آگاهی از نیازهای اولیهٔ انسان تلاش فرهنگی هم لازم دارد تا انسان حریص را قانع کند که نیاز اولیهٔ او خیلی کم است و بسنده‌کردن به آن هیچ صدمه‌ای به محیط نمی‌زند. فقط طمع فزون‌طلبی انسان است که این همه مشکلات محیطی را ایجاد کرده ا ست. تلاش فرهنگی یعنی توجه به بحث‌های فلسفه محیط و آموزه‌های دینی که همهٔ این موارد انسان را از اسراف پرهیز می‌کنند. همه این فلسفه‌ها و باورها متذکر می‌شوند که اسراف در مصرف نه‌تنها برای روح انسان مفید نیست بلکه بدن او را هم با مشکل مواجه می‌کند. ا ما رسیدن به این دستاورد سخت است و باید هر انسانی به مرحلهٔ یقین برسد. رساندن انسان به مرحله یقین در مورد رعایت توان‌های محیط و نیازهای خودش وظیفهٔ سنگین دانشمندان، فیلسوفان و متولیان اخلاق و دین است.

قطب علمی تحلیل فضایی مخاطرات محیطی به عنوان تنها مرکز علمی مطالعه مخاطرات محیطی در این زمینه قدم برداشته تا بتواند جامعه را از نظر مکان مخاطرات و رابطهٔ درست انسان با طبیعت و اعتلای اخلاقی کمک کند و علاوه بر کاهش مخاطرات محیطی سلامتی مکان را هم فراهم کند. چون هیچ برنامهٔ عمرانی و توسعه در مکان مریض و پرخطر عملی نیست. 

کتاب حاضر یکی از تلاش‌های قطب علمی در این زمینه است. مقالات کتاب به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که ضمن آگاه‌کردن خوانندگان از ماهیت مخاطرات راه‌های تعدیل و اصلاح عوامل ایجادکننده را هم روشن می‌کند. البته همه مخاطرات و یا بحث‌های مربوطه در این کتاب نیامده است. این کتاب مقدمه یا آغازی است در این مسیر.

خواندن کتاب مخاطرات محیطی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به دست‌اندرکاران و مسئولانی که در زمینهٔ مخاطرات محیطی فعالیت می‌کنند پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب مخاطرات محیطی

«در اکثر منابع علمی واژه مخاطره با مفهوم خطر(Hazard) مترادف است و به یک پدیده طبیعی یا عمل انسانی گفته می شود که که سبب فوت و جراحت انسان، خسارت به اموال، تخریب محیط و یا اختلال در نظم جامعه می شود. در بعضی موارد هم مفهوم خطر به احتمال وقوع چنین پدیده یا عمل خطر آفرین در مکان و زمان خاص گفته می شود. مرکز کاهش بحران سازمان ملل واژه‌ی خطر یا مخاطره را این‌گونه تعریف می‌کند: خطر عبارت است از پدیده‌ای، ماده‌ای، یا فعالیتی خطرناک که ممکن است به انسان و مایملک او صدمه بزند، ناهنجاری‌های اجتماعی و اقتصادی تولید کند و یا سبب تخریب محیط شود (UN ISDR, ۲۰۰۹). از نظر سازمان بهداشت جهانی هر عاملی که به بهداشت محیطی انسان، جانوران و گیاهان آسیب رساند مخاطره محیطی نامیده می‌شود. آلودگی هوا، گرمایش هوا، خشکسالی و جز آن مثال‌های بارزی هستند. سازمان بهداشت جهانی بهداشت محیطی را آن قسمت از سلامتی انسان می‌داند که با عوامل فیزیکی، شیمیایی، زیستی، اجتماعی و روانشناختی محیط تعیین می‌شود. خطر می‌تواند طبیعی باشد مانند زلزله و خشکسالی و یا انسانی باشد مانند تصادفات جاده‌ای و آلودگی هوا. خطرهای طبیعی مانند سیل و زلزله از نظر رفتار طبیعت خطر نیستند. اما، به دلیل آسیب رساندن به انسان خطر محسوب می شوند. وقوع زلزله ربطی به رابطه‌ی انسان با محیط ندارد. انسان برای دوری از خطرهای آن باید در جایی زندگی کند که امکان وقوع زلزله در آنجا نباشد. یعنی در رابطه با خطرهای طبیعی انسان باید مکان وقوع را شناسایی و از آن مکان‌ها دوری کند. خطرهای انسانی را انسان ایجاد می‌کند. آلودگی هوا، فرسایش خاک و آلودگی آب همه ناشی از فعالیت انسان است (Burton and Kates, ۱۹۶۴). بیشتر مخاطرات محیطی تهدیدکننده‌ی سده‌ی بیست و یکم نیز مخاطرات ناشی از دخالت نامطلوب انسان است. انسان قرن بیست و یکم با مخاطرات زیادی مواجه است. خطر و مخاطره جزو زندگی همه انسان‌ها شده است.»