بریده‌هایی از کتاب بیابان تاتارها

آن‌گاه که آدمی تنهاست و یار رازگویی ندارد، حفظ یقین آسان نیست. درست در همین هنگام بود که دروگو دریافت انسان‌ها چقدر از هم دورند و به‌رغم محبتی که ممکن است نسبت به هم داشته باشند، تا چه اندازه با یکدیگر بیگانه‌اند. پی برد که اگر انسانی رنج ببرد، رنجَش از آنِ خود اوست و هیچ‌کس نیست که حتی اندکی از بار آن رنج را از دل او بردارد. دریافت که اگر کسی دردمند باشد، حتی عاشق بی‌قرارش هم نمی‌تواند با درد او درد بکشد و دانست که علت تنهایی آدمی همین است.

آدم برای پیشرفت سریع حاضر است خود را با هر شرایطی سازگار کند،

خیال می‌کرد چیزهای خواستنی زندگی همه در انتظار اویند.

آیا هنوز راه درازی باقی است؟ نه، فقط باید از رودی که در آن دوردست‌ها جاری است گذشت و از آن تپه‌های خرم بالا رفت. اصلا چه‌بسا همین حالا به مقصد رسیده باشی. این درخت‌ها، این مرغزارها و این خانهٔ سفید همان‌هایی نیستند که می‌جستی؟ چندلحظه‌ای می‌پنداری چنین است و عزم ایستادن می‌کنی. بعد می‌شنوی که دورترک بهتر از این‌ها انتظارت را می‌کشد و باز به راه می‌افتی، بی‌تشویش!

زمان می‌گذشت و گریزش پیوسته شتاب می‌گرفت. آهنگ منظم و بی‌صدایش عمر را چنان ریزریز می‌کرد که ساطور گوشت را. حتی لحظه‌ای هم نمی‌شد آن را از سیر شتابان خود بازداشت، حتی برای دَمی واپس‌نگریستن. دلت می‌خواست فریاد بزنی: «بایست، بایست...!» اما می‌دیدی که فریاد آدمی به جایی نمی‌رسد. همه‌چیز در گریز بود. آدم‌ها، فصل‌ها، ابرها، همه می‌شتافتند. خود را به صخره‌ای بند می‌کردی یا بر تارک ستیغی چنگ می‌انداختی، اما تلاشت بیهوده بود. انگشتان بی‌رمقت از هم گشوده می‌شد و بازوانت همچون پنبه فرومی‌افتاد و این شط به‌ظاهر کندپوی اما پیوسته روان تو را با خود می‌برد.

اما او انسان بود و عمری کوتاه و معمولی داشت که هیچ نبود جز شهابی پرشتاب و بی‌دوام، نعمتی ناچیز که با تنگ‌چشمی به او داده شده بود و آدمی می‌توانست سال‌هایش را با انگشتان دست بشمرد و هنوز به دست نیامده از دست می‌رفت.

آدم برای پیشرفت سریع حاضر است خود را با هر شرایطی سازگار کند،

هیچ مرگی دشوارتر از مرگ در گمنامی و غربت و تنهایی نیست

به او خواهند گفت: «از این رود که بگذری، ده فرسنگ دیگر باقی است. آن‌گاه به مقصد می‌رسی!» اما راه را پایانی نیست. روزها پیوسته کوتاه‌تر می‌شوند و همسفران پیوسته اندک‌تر. چهره‌های پشت پنجره‌ها عبوس و رنگ‌پریده‌اند و حرفی نمی‌زنند و فقط سری می‌جنبانند.

اما او انسان بود و عمری کوتاه و معمولی داشت که هیچ نبود جز شهابی پرشتاب و بی‌دوام، نعمتی ناچیز که با تنگ‌چشمی به او داده شده بود و آدمی می‌توانست سال‌هایش را با انگشتان دست بشمرد و هنوز به دست نیامده از دست می‌رفت.

شب گربه سمور می‌نماید.

سهم هرکس به قدر همت اوست!

چهار سال بخش چشمگیری از عمر آدمی به حساب می‌آید. در این مدت هیچ اتفاقی، مطلقاً هیچ اتفاقی، نیفتاده بود که بتواند جایزبودن این‌همه امید را توجیه کند.

آدم باید خودش را نشان دهد تا فراموش نشود و اگر خود دست وپایی نزند، طبعاً هیچ‌کس به یاد او نخواهد افتاد.

هنوز راه درازی باقی است؟ نه، فقط باید از رودی که در آن دوردست‌ها جاری است گذشت و از آن تپه‌های خرم بالا رفت. اصلا چه‌بسا همین حالا به مقصد رسیده باشی. این درخت‌ها، این مرغزارها و این خانهٔ سفید همان‌هایی نیستند که می‌جستی؟

در درازنای این شب هیچ‌کس به سراغش نمی‌آمد و در سراسر دژ تنابنده‌ای به فکر او نبود. نه‌تنها در دژ، که چه‌بسا در تمام دنیا، هیچ‌کس دل به او مشغول نمی‌داشت. همه گرم کار خود بودند

«چه اشتباه غم‌انگیزی! چه‌بسا که احساس‌های ما همه از همین دست باشند. خود را میان موجوداتی شبیه خویش می‌پنداریم، اما جز صخره‌هایی یخ‌پوش و سنگستانی با زبانی نامفهوم چیزی پیرامونمان نیست. می‌خواهیم به دوستی درود بگوییم و دست پیش می‌بریم تا دستی را بفشاریم، اما دستمان به‌لختی فرومی‌افتد و لبخند بر لبانمان می‌خشکد، زیرا درمی‌یابیم دوستی در کار نیست و یکسره تنهاییم.»

درست در همین هنگام بود که دروگو دریافت انسان‌ها چقدر از هم دورند و به‌رغم محبتی که ممکن است نسبت به هم داشته باشند، تا چه اندازه با یکدیگر بیگانه‌اند. پی برد که اگر انسانی رنج ببرد، رنجَش از آنِ خود اوست و هیچ‌کس نیست که حتی اندکی از بار آن رنج را از دل او بردارد. دریافت که اگر کسی دردمند باشد، حتی عاشق بی‌قرارش هم نمی‌تواند با درد او درد بکشد و دانست که علت تنهایی آدمی همین است.

مادرش بی‌گمان می‌پنداشت که می‌تواند سعادتی بربادرفته را دست‌نخورده حفظ کند. خیال می‌کرد می‌تواند گریز ناگزیر و قهار زمان را از تاختن بازدارد. گمان می‌کرد ممکن است روزی پسرش بازآید و او درها و پنجره‌ها را برایش بازبگشاید و همه‌چیز درست مثل گذشته شود.

ضربان نبض زمان را خواهد شنید که شتابان رشتهٔ عمر را ریزریز می‌کند. دیگر در قاب پنجره‌ها چهره‌های خندان نخواهد دید و اگر از باقی راه بپرسد، همچنان افق را نشانش خواهند داد، اما با اشاراتی عاری از خیرخواهی و چهره‌هایی عاری از خوش‌رویی. دیگر همگامان دیرین را کنار خود نخواهد یافت. یکی توان باخته و در راه مانده و دیگری از او پیشی گرفته است. چون باد می‌شتابد و دیگر جز نقطهٔ ریزی در افق چیزی از او پیدا نیست.

انگار همین دیروز بود، هرچند که زمان با همان آهنگ تغییرناپذیر و یکسان برای همگان راه خود را پیموده بود، نه کندتر به چشم کامیابان و نه تندتر به چشم ناکامان.

او در بند توهمی سمج بود. گل جوانی‌اش رو به پژمردگی می‌رفت، اما چشمهٔ شباب را خشک‌ناشدنی می‌پنداشت. دریغا که از تیزپایی زمان هیچ نمی‌دانست. حتی اگر جوانی‌اش همچون خدایان صدها و صدها سال می‌پایید، سهمش از آن به همین ناچیزی می‌بود. اما او انسان بود و عمری کوتاه و معمولی داشت که هیچ نبود جز شهابی پرشتاب و بی‌دوام، نعمتی ناچیز که با تنگ‌چشمی به او داده شده بود و آدمی می‌توانست سال‌هایش را با انگشتان دست بشمرد و هنوز به دست نیامده از دست می‌رفت.

وقتی سنی از انسان بگذرد، بردباری‌اش کاهش می‌یابد. آدمی دیگر ایمان بیست سالگی را در دل نمی‌یابد. بیش از اندازه انتظار کشیده است. چشم‌هایش بیش از اندازه احکام گوناگون را مرور کرده

زمان در سِیر گریزوار خود چنان دیوانه‌وار می‌شتافت و روزها را با چنان ولعی می‌بلعید که او پاک مات ومبهوت مانده بود. هنوز سر نچرخانده، صبح به شب می‌رسید و خورشید در افق فرومی‌رفت تا بی‌درنگ از مشرق برآید و دنیایی برف‌پوش را روشن کند.

زمان می‌گذشت و گریزش پیوسته شتاب می‌گرفت. آهنگ منظم و بی‌صدایش عمر را چنان ریزریز می‌کرد که ساطور گوشت را. حتی لحظه‌ای هم نمی‌شد آن را از سیر شتابان خود بازداشت، حتی برای دَمی واپس‌نگریستن. دلت می‌خواست فریاد بزنی: «بایست، بایست...!» اما می‌دیدی که فریاد آدمی به جایی نمی‌رسد. همه‌چیز در گریز بود. آدم‌ها، فصل‌ها، ابرها، همه می‌شتافتند. خود را به صخره‌ای بند می‌کردی یا بر تارک ستیغی چنگ می‌انداختی، اما تلاشت بیهوده بود. انگشتان بی‌رمقت از هم گشوده می‌شد و بازوانت همچون پنبه فرومی‌افتاد و این شط به‌ظاهر کندپوی اما پیوسته روان تو را با خود می‌برد.

آن‌گاه که آدمی تنهاست و یار رازگویی ندارد، حفظ یقین آسان نیست.

دریافت انسان‌ها چقدر از هم دورند و به‌رغم محبتی که ممکن است نسبت به هم داشته باشند، تا چه اندازه با یکدیگر بیگانه‌اند. پی برد که اگر انسانی رنج ببرد، رنجَش از آنِ خود اوست و هیچ‌کس نیست که حتی اندکی از بار آن رنج را از دل او بردارد. دریافت که اگر کسی دردمند باشد، حتی عاشق بی‌قرارش هم نمی‌تواند با درد او درد بکشد و دانست که علت تنهایی آدمی همین است.

هربار آدمی مجبور بود برنامه‌هایش را از نو طرح کند تا بتواند به زندگی ادامه دهد. چاره‌ای نداشت جز این‌که برای مقایسه مراجع تازه‌ای بیابد و با نگریستن به ناکام‌تران خود را تسلی دهد.

آدم برای پیشرفت سریع حاضر است خود را با هر شرایطی سازگار کند، حتی خدمت در قلعهٔ باستیانی. این‌طور نیست؟»

اما روزی به جایی می‌رسی که از سر غریزه روی می‌گردانی و می‌بینی دروازه‌ای پشت سرت بسته شده و راه بازگشت را بریده است. آن‌وقت حس می‌کنی که چیزی عوض شده. خورشید دیگر بی‌جنبش نمی‌نماید، بلکه به تیزپایی فرامی‌لغزد و فرصت تماشایت نمی‌دهد و به جانب باختر می‌شتابد. می‌بینی که ابرها دیگر در پهنهٔ نیلگون آسمان بی‌حرکت نیستند. آنان نیز چنان شتابان می‌گریزند که از سرودوش هم بالا می‌روند. درمی‌یابی که زمان می‌شتابد و راه ناگزیر سرانجام به فرجام می‌رسد.