صادق زیباکلام
صادق زیباکلام (Sadegh Zibakalam) از مطرح‌ترین چهره‌های سیاسی و دانشگاهی ایران بعد از انقلاب اسلامی است که نظراتش همواره حواشی و بازتاب‌های بسیاری را به همراه داشته است. زیباکلام در این چهار دهه کتاب‌های بسیاری نوشته و اظهارنظرهای او همیشه بحث‌برانگیز و کانون توجه طیف‌های مختلف سیاسی بوده است. او با تکیه بر تحصیلات و تجربه‌اش از فعالیت در فضای سیاسی، به یکی از منتقدان برجسته و مشهور نظام سیاسی ایران تبدیل شد. به بررسی ابعاد مختلف زندگی او از جمله تولد، خانواده، تحصیلات، خاطراتش از دوره‌ی پهلوی و سیاستمداران مهم بعد از انقلاب و همچنین به دیدگاه‌های سیاسی‌اش پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن خواهیم پرداخت.
تولد و خانواده
صادق زیباکلام مفرد در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۲۷ در شهر ریِ تهران به دنیا آمد. خانواده‌ی او مشهور و ثروتمند بودند. پدرش به تجارت مشغول بود و از افراد متمول قزوین و تهران به شمار می‌رفت که البته با توجه به نفوذ و اعتبار در بازار، در سیاست هم مداخله می‌کرد و از طرفداران محمد مصدق بود. طبیعتا صادق هم از دوران کودکی تحت تاثیر همین فضای فرهنگی و اجتماعی خانواده قرار گرفت و سیاست در ذهنش پررنگ شد. علاوه بر آن، خانواده‌ی او به تحصیل و علم‌آموزی اهمیت زیادی می‌دادند. این فضای خانوادگی به او و خواهر و برادرش کمک کرد تا به افرادی انتقادی و مستقل تبدیل شوند. فاطمه زیباکلام، پژوهشگر فلسفه در آموزش‌وپرورش و سعید زیباکلام، استاد فلسفه خواهر و برادر صادق هستند. فاطمه زیباکلام در سال ۱۳۹۴ درگذشت.
تحصیلات صادق زیباکلام
زیباکلام تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در تهران گذراند. در سال ۱۳۴۵ در کنکور دانشگاه تهران پذیرفته شد، اما پدرش با تحصیل او در ایران مخالفت کرد تا او به دور از تفکرات چپ در اتریش تحصیل کند. این در حالی است که او در اتریش با تفکرات مارکسیستی آشنا شد و تحصیلاتش را نیمه‌کاره رها کرد. سال بعد به انگلستان رفت و در کالج پلی تکنیک هادرزفیلد در رشته‌ی مهندسی شیمی تحصیل کرد. بعد از دو سال، در مقطع کارشناسی ارشد و پس از آن هم در مقطع دکترا از رشته‌ی شیمی فارغ‌التحصیل شد. وقتی به ایران بازگشت، تابستان ۱۳۵۳ بود که به اتهام خرابکاری و تبلیغات برای حزب توده بازداشت شد. به همین علت نتوانست به انگلستان بازگردد و به‌ناچار تدریس در دانشگاه تهران را شروع کرد.
او پنج سال پس از انقلاب در ایران، دوباره برای تحصیل به انگلستان برگشت. این بار به علوم انسانی رو آورد. در دانشگاه برادفورد کارشناسی ارشد و دکترا را به اتمام رساند و در اواخر دهه‌ی شصت به ایران بازگشت و دوباره در گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد.
تحلیل زیباکلام از دوره‌ی پهلوی
صادق زیباکلام در کتابی که هرگز در ایران منتشر نشد، دوران پهلوی اول را دوران مدرن‌شدن ایران و شکل‌گیری دولت مرکزی مدرن قلمداد می‌کند. او در مصاحبه‌ای درمورد چاپ‌نشدن این اثرش می‌گوید: «من به وزارت ارشاد حق می‌دهم که تمام گفته‌ها درمورد رضاشاه را نادیده بگیرد و چاپ آن را مجاز نداند.» البته زیباکلام پهلوی دوم را به صراحت مزدور قلمداد می‌کند و انقلاب را نتیجه‌ی ضعف و ناکارآمدی حکومت می‌داند. تا اینکه در سال‌های اخیر اقدامات دوره‌ی حکومت پهلوی دوم و تصمیماتی که خروجی آن بود، مثل اصلاحات ارضی، راه‌آهن‌کشیدن و مدرن‌کردن ایران را صحیح دانست و اقرار کرد که بعضی تحلیل‌ها درمورد آن‌ها بر اساس تمام حقیقت نبوده است.
زیباکلام در یک سخنرانی در دانشگاه اصفهان هم اقدامات رضاشاه را ستود و گفت که ما مدیون چکمه‌های رضاشاه هستیم. او در ادامه، تاریخی را که غرض‌ورزانه نباشد، بهترین قضاوتگر دانست که البته این سخنان او بار دیگر فضایی را پدید آورد تا نظرات مخالف و موافق متفاوتی داشته باشد.
دیدگاه‌های سیاسی زیباکلام پیش از انقلاب
پیش از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، زیباکلام به‌عنوان یک روشنفکر و فعال سیاسی، به نقد نظام سلطنتی و حمایت از جنبش‌های ملی و دموکراتیک مشغول بود. او به افکار و آرمان‌های چپ‌گرایانه و مذهبی گرایش داشت. به‌علاوه، زیباکلام در سخنرانی‌های به‌جامانده از روزهای ابتدایی انقلاب، کاملا یک شخصیت ضدامپریالیست و مخالف سفت و سخت دخالت آمریکا در ایران شناخته می‌شود. او بارها در این سال‌ها مواضعی متفاوت با گذشته‌اش گرفت که جالب توجه است. مثلا در سال ۱۳۹۵ هنگامی که برای سخنرانی در دانشگاه مشهد دعوت شده بود، از روی پرچم‌های کشیده‌شده بر زمین رد نشد و از کنار آن‌ها گذشت که البته مورد انتقاد قرار گرفت. او یک سال قبل هم درمورد ستیز با کشورها گفته بود چه کسی مسئولیت نابودی کشوری را به ما داده است؟
تعلیق، اخراج از دانشگاه و حکم زندان
فارغ از موافقت یا مخالفت با زیباکلام، چرخش نظرات نسبت به گذشته و بیان آزادانه‌ی دیدگاه‌هایش، عموما فضایی برای گفت‌وگو را پدید آورده است. او برای بیان نظراتش، مخالفت‌ها و انتقادهایی که به سیاست خارجی، فرهنگ، ملی‌گرایی نژادپرستانه، تندروی‌ها و... کرد، هزینه‌هایی را متحمل شد. مثلا در اسفند سال ۱۳۹۶ صادق زیباکلام بدون اطلاع قبلی از دانشگاه آزاد اسلامی اخراج شد. زیباکلام این واقعه را با روی‌کارآمدن فرهاد رهبر در دانشگاه آزاد مرتبط دانست. کل ماجرا از نگاه زیباکلام از جایی آب می‌خورد که او در یک سخنرانی روی خط قرمزها حرکت کرده بود و کشوری را به رسمیت شناخته و نپذیرفته بود که حرف‌های خودش را تکذیب کند. البته فرهاد رهبر بعدا اخراج او را تکذیب کرد و منکر این اتفاق شد و آن را صرفا تعلیق نامید. کمی بعد هم زیباکلام مصاحبه‌ای جنجالی با رسانه‌ای برون‌مرزی انجام داد و در نیمه‌ی دوم سال ۱۴۰۱ از دانشگاه تهران هم بازنشسته شد.
در سوم اردیبهشت ۱۴۰۳ زیباکلام به اتهام تبلیغ علیه نظام و نشر مطالب خلاف واقع به ۱۸ ماه حبس و دو سال محرومیت از فعالیت محکوم شد.
معرفی کتاب‌ها و آثار صادق زیباکلام
صادق زیباکلام نویسنده و مترجم کتاب‌ها و مقالات بسیاری است. در این بخش به چند اثر بسیار مشهور و پرفروش او نگاهی می‌اندازیم که شایسته‌ی توجه هستند.
ما چگونه ما شدیم؟
زیباکلام در کتاب «ما چگونه ما شدیم؟» تاریخ ایران را زیر ذره‌بین می‌گذارد و با طرح پرسش‌هایی به دنبال جواب‌هایی می‌گردد که ما را به این نقطه از تاریخ سوق داده است.
مثلا یکی از سوالات او این است که فرانسه و بریتانیا شاهان و ملکه‌های بسیاری داشته‌اند که نمی‌توان گفت همگی فاسد و خائن بوده‌اند، اما چرا شاهان قاجار تا این حد تشنه‌ی مرحمت از سفارت‌های کشورهای بیگانه بوده‌اند؟
او در این کتاب دلایل عقب‌ماندگی ایران و به طور کلی، شرق را نسبت به غرب جست‌وجو می‌کند و دلایلی را که برای به‌ثمرننشستن مارکسیسم در ایران وجود دارد، بررسی می‌کند.
غرب چگونه غرب شد؟
کتاب غرب چگونه غرب شد؟ به دو مقطع مهم از تاریخ تمدن غرب می‌پردازد. اولین مقطع تاریخی قبل از رنسانس در اروپاست که قبل از قرن چهاردهم میلادی است. دومین مقطع پس از رنسانس است که از قرن ۱۵ تا ۱۸ را در خود گنجانده است.
تا پیش از رنسانس، کشورهای غربی به شکلی غیرقابل انکار از تمدن‌های شرقی مثل چین، ایران و کشورهای عربی عقب‌تر بودند. فرهنگ، هنر و علم در کشورهای شرقی به شکلی چشمگیر پیشرفته‌تر بود. اما رنسانس با کشورهایی تا این حد عقب‌مانده چه کار کرد که در کمتر از صد سال توانستند تمدنی جدید را خلق کنند و پیشرفت‌هایی شگرف را رقم بزنند. کتاب غرب چگونه غرب شد؟ به جست‌وجوی جواب برای این معمای هزارتو می‌پردازد.
چرا شما را نمی‌گیرن و آخرش چی میشه؟
زیباکلام در این کتاب تمامی وقایع از دوران حبس در رژیم پهلوی، مهاجرت‌های تحصیلی و هر آنچه را که در تمام این سال‌ها از سر گذرانده به رشته‌ی تحریر درآورده و تلاش کرده تا به سوالات مطرح‌شده از سوی مردم جواب دهد.
