کتاب وظایف قلب‌ها

وظایف قلب‌ها کتابی نوشته بحیا ابن پاقودا اندلسی در زمینه اخلاقیات است که با ترجمه حسین علی‌جعفری و آرش آبائی منتشر شده است.

 درباره کتاب وظایف قلب‌ها

 این اثر ترجمه کتاب الهدایة الی فرائض‌القلوب اثر بحیا بن‌یوسف ابن پاقودا نویسنده یهودی قرون وسطا است که به عربی نوشته شده و با عنوان حوُوُت هَلِواووُت (وظایف قلبی) به عبری نیز ترجمه شده است.

نسخه تصحیح‌شدهٔ کتاب توسط دکتر ابراهیم سالم بن بنیامین یهودا، استاد فلسفه و زبان‌های شرقی در دانشگاه برلین از روی نسخ آکسفورد، پاریس و پترزبورگ انجام گرفته، که برای اولین‌بار در انتشارات بریل در لیدن هلند، در سال‌های ۱۹۰۷ ـ ۱۹۱۲ به‌چاپ رسیده است.

 این اثر، نخستین بیان نظام‌مند اخلاقیات یهودی را ارائه می‌کند. هدف این اثر، همان‌طور که عنوانش نشان می‌دهد، تأکید بر اهمیت روحانیت و تقوای درونی به‌عنوان انگیزه‌های اساسی هر نوع رفتاری، خواه دینی و خواه اخلاقی است، که او آن‌ها را «وظایف قلبی» توصیف می‌کند.

 این وظایف، اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، شامل امور زیر می‌شوند: تواضع، توکل به خداوند، شکرگزاری نعمات او و سرانجام عشق‌ورزیدن به او به‌عنوان غایت همهٔ فعالیت‌های بشری.

بحیا نخستین فیلسوف یهودی است که از دیدگاه او، تفکر عقلی و تأمل فلسفی، چیزی بیش‌از ابزاری مفید برای مدافعهٔ دینی است. با وجود شمول و جامعیت اخلاقیات در کتاب بحیا، این اثر اساساً کتابی یهودی است و سراسر آن آکنده از نقل‌قول‌هایی از کتاب مقدس و منابع تلمودی است. درست است که اخلاقیات او قدری رنگ و بوی زهد دارد که در آن نفوذ تصوف اسلامی مشهود است؛ با وجود این، حتی در این‌جا نیز روح عبری غالب است، و کمال مطلوب حیات زاهدانه که بحیا به توصیهٔ آن می‌پردازد برای کل انسان‌ها درنظر گرفته نشده است، بلکه به‌شمار اندکی خواص اختصاص دارد که در مقام اسوه، دیگران را به‌حیات توأم با اعتدال یا میانه‌روی هدایت می‌کنند.

ابن پاقودا ده فصل کتابش دربارهٔ وظایف قلبی را ده دروازه‌ای می‌داند که هر فرد یهودی باید از آنها گذر کند (به رعایت آنها بپردازد) تا به کمال معنوی دست یابد. فارغ از ارزش آکادمیک و تاریخی این اثر، اکنون پس از گذشت حدود ۹ سده از تألیف آن، بار دیگر این کتاب از همان جایگاهی که منجر به خلق آن شد، واجد ارزش شده است، و آن غلبهٔ فقه و مناسک ظاهری بر معنا و باطن دین است. 

در دوران ما چه بسیار کسان که در تلاشند فقط ظاهر را مقبول جامعه جلوه دهند، هرچند آن ظاهر فاقد باطنی هماهنگ و گاه حتی با نیتی خلاف وظایف جوارحی باشد. آموزهٔ بحیا می‌تواند مخاطب امروزی را نیز فارغ از نوع باورهای دینی‌اش، متوجه دو عنصر اساسی اخلاق ـ این گمشدهٔ عصر ما ـ و معنا ـ گوهر دین ـ نماید.

 خواندن کتاب وظایف قلب‌ها را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این اثر بیشتر برای دانشجویان ادیان و عرفان نوشته شده تا آنها را با عرفان و اخلاقیات یهودی آشنا کند و شروعی باشد برای بررسی آثار فلاسفه و عرفای یهودی.

 بخشی از کتاب وظایف قلب‌ها

هنگامی‌که اخلاص توحید به خداوند متعال و وجوه پندپذیری از نعمت‌هایش برای انسان را در گذشته شرح دادیم، براساس آن‌چه سرسپردگی انسان با تحقق آن دو لازم می‌آید و آن ملزم شدن به بندگی خداوند براساس آن‌چه که عقل آن‌را برای نعمت‌دهنده به نعمت‌گیرنده واجب می‌کند، بر ما پیروی از آن لازم شد، پس شایسته است که در ابتدای این باب شرح وجوه نعمات و واجبات شکرگذاری را درمورد بندگان به یکدیگر از پیش بگویم و آن‌را به آن‌چه برای خالق متعال از شکر و حمد به‌خاطر بخشش عظیمش و احسان زیادش لازم می‌آید ارتقاء دهیم.

پس می‌گوییم بر ما معلوم است که هرکه به ما نیکی کند، تشکر از او برحسب نیتش در نیکی کردن، به ما واجب می‌شود، اگرچه در عملش به‌خاطر روی‌گردانی یا به تأخیر افتادن آن کوتاهی کرده باشد. پس هرگاه خوبی و نیکویی راه و روشش برای ما و نیتش جهت سود رساندن به ما اثبات شود، تشکر از او بر ما واجب است. هرگاه نعمتی توسط کسی‌که قصدش ما نبودیم به ما برسد، وجوب تشکر از او از ما ساقط می‌گردد.

هنگامی‌که به نعمت‌های مردم به یگدیگر توجه کنیم، از یکی از پنج حالت تجاوز نمی‌کند؛ یکی از آن‌ها نعمت پدر به فرزندش، دوم نعمت ارباب به بنده‌اش، سوم نعمت بی‌نیاز به فقیر با هدف پاداش خدا، چهارم نعمت مردم به یکدیگر به‌خاطر تعریف و تمجید و بزرگ داشتن و جبران در دنیا و پنجم نعمت قوی به ضعیف به‌خاطر دل‌سوزی به او و توجه به حال او است. پس الآن باید نیت همهٔ آن‌چه را که توصیف کردیم بررسی کنیم که برای سودرسانی به نعمت‌گیرنده خالص است یا نه، اولی که نعمت پدر به فرزندش است آشکار است که هدف سود خود او می‌باشد، چراکه فرزند جزیی از پدر است با امیدهای زیادی که نسبت به او دارد. نمی‌بینی که او را به خودش در غذا و نوشیدنی و پوشاک و دفع آفات ترجیح می‌دهد و خستگی و سختی در جهت راحتی و با آن‌چه که از رحمت و مهربانی به فرزند در طبیعت والدین قرار داده شده آسان می‌شود. به‌همین‌دلیل است که دین و عقل بر فرزند فرمانبرداری و اکرام و ترس از والدین را واجب کرده است. همان‌طورکه گفت: پدرت و مادرت را احترام نما (پیدایش ۲۰: ۱۲) و گفت: هر فردی از مادرش و پدرش بترسد (لاویان ۱۹: ۳) و گفت: ای پسرم پند پدرت را بشنو (امثال سلیمان ۱: ۸) و گفت: فرزند به پدرش احترام نهد و غلام به اربابش (ملاکی ۱: ۶). اگرچه پدر به‌خاطر طبیعتش بر آن کار مجبور باشد و این‌که نعمتی از طرف خداوند متعال است و او فقط واسطه‌ای در آن است.

اما نعمت ارباب بر بنده‌اش مشخص است و ارباب قصد اصلاح برده‌اش را دارد که جزء دارایی‌اش محسوب می‌شود. درحالی‌که به خدمت بنده‌اش نیاز دارد، پس او یقیناً نیتش در آن کار سود خودش است، به‌خاطر همین خدا سپاس‌گزاری از ارباب را بر بنده و اطاعت از او را واجب کرده، همان‌طورکه گفت: فرزند به پدرش احترام نهد و غلام به اربابش