کتاب المعارف

کتاب المعارف نوشتهٔ عبدالله بن مسلم ابن قتیبه و با تحقیق و مقدمهٔ ثروت عکاشه و ترجمهٔ ابراهیم اناری بزچلوئی و سمیرا فراهانی اثری است در حوزهٔ تاریخ و نسب‌شناسی اسلامی که توسط انتشارات دانشگاه اراک منتشر شده است. این کتاب از منابع مهم قرن سوم هجری به شمار می‌رود و اطلاعات گسترده‌ای دربارهٔ شخصیت‌ها، وقایع و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی صدر اسلام ارائه داده است. نسخهٔ الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب المعارف

کتاب المعارف اثری است که در قرن سوم هجری توسط عبدالله بن مسلم ابن قتیبه نگاشته شده است و به‌عنوان یکی از نخستین دایرةالمعارف‌های تاریخی و نسب‌شناسی اسلامی شناخته می‌شود. این کتاب در دوره‌ای پرتنش و در خفقان سیاسی نوشته شده است و عبدالله بن مسلم ابن قتیبه با ایجاز و اختصار اطلاعاتی دربارهٔ انساب، شخصیت‌های برجسته، وقایع مهم، ادیان، قبایل، پادشاهان و رخدادهای تاریخی ارائه داده است. ساختار کتاب به‌گونه‌ای است که اطلاعات را به‌صورت موجز و فهرست‌وار گردآوری کرده و کمتر به حاشیه‌پردازی پرداخته است. 

المعارف علاوه‌بر ارزش تاریخی به‌دلیل سبک نگارش و جامعیت موضوعات مورد توجه پژوهشگران تاریخ اسلام و ادبیات عرب قرار گرفته است. این کتاب همچنین با آثار مشابهی چون المحبر و المنمق مقایسه شده است و جایگاه ویژه‌ای در سنت تاریخ‌نگاری اسلامی دارد. ترجمهٔ حاضر براساس نسخهٔ تصحیح‌شدهٔ ثروت عکاشه تهیه شده است و ابراهیم اناری بزچلوئی و سمیرا فراهانی، مترجمان کتاب، با افزودن پانوشت‌ها و توضیحات فهم مطالب را برای مخاطب فارسی‌زبان تسهیل کرده‌اند.

خلاصه کتاب المعارف

المعارف با هدف گردآوری اطلاعات اساسی دربارهٔ تاریخ اسلام، انساب قبایل، شخصیت‌های مهم و رخدادهای کلیدی صدر اسلام تدوین شده است. ابن قتیبه در این کتاب از نخستین پیامبران تا زمان پیامبر اسلام و پس از آن به معرفی افراد، قبایل، پادشاهان، خلفا، فقیهان، محدثان، نسب‌شناسان و راویان می‌پردازد. اطلاعات ارائه‌شده اغلب به‌صورت فهرست‌وار و مختصر است و نویسنده تلاش می‌کند نکات کلیدی هر شخصیت یا واقعه را بدون پرداختن به جزئیات حاشیه‌ای بیان کند. در بخش‌هایی از کتاب به موضوعاتی چون ادیان عرب در دورهٔ جاهلی، فتوحات اسلامی، فرقه‌ها، مناطق جغرافیایی و حتی ویژگی‌های خاص برخی افراد اشاره می‌شود. ابن قتیبه در نگارش این اثر تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی زمان خود، از ایجاز و اختصار بهره گرفته و همین ویژگی موجب شده تا کتاب گاهی برای مخاطب نیازمند مراجعه به منابع دیگر باشد. بااین‌حال المعارف تصویری کلی و قابل‌اتکا از ساختار اجتماعی، فرهنگی و تاریخی جهان اسلام در قرون اولیه ارائه می‌دهد.

چرا باید کتاب المعارف را خواند؟

این کتاب به‌عنوان یکی از منابع کهن و معتبر تاریخ اسلام و نسب‌شناسی اطلاعات گسترده و متنوعی دربارهٔ شخصیت‌ها، قبایل، وقایع و ساختارهای اجتماعی صدر اسلام در اختیار قرار می‌دهد. مطالعهٔ المعارف برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ اسلام و فرهنگ عربی فرصتی فراهم می‌کند تا با شیوهٔ تاریخ‌نگاری و نگاه اجمالی نویسندگان قرون اولیه آشنا شوند و تصویری از فضای فکری و اجتماعی آن دوران به دست آورند.

خواندن کتاب المعارف را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب برای پژوهشگران تاریخ اسلام، دانشجویان رشته‌های تاریخ، الهیات و ادبیات عرب، علاقه‌مندان به نسب‌شناسی و کسانی که به‌دنبال منابع دست‌اول دربارهٔ ساختار اجتماعی و فرهنگی صدر اسلام هستند، مناسب است؛ همچنین برای کسانی که به‌دنبال شناخت اجمالی شخصیت‌ها و وقایع مهم تاریخ اسلام‌ هستند، مفید خواهد بود.

بخشی از کتاب المعارف

««ابن قتیبه» در کتاب «المعارف» می‌نویسد: «در آن دوره، حال و روز مردم عادی چندان تفاوتی با وضع خلفا نداشت و زندگی آنها نیز همانند خلفا توأم با ترس و وحشت بود. از این رو آنان ناگزیر بودند تا محتاطانه و عاقبت‌اندیشانه رفتار کنند؛ چرا که توان افشاگری و اعتراض به وضع موجود را نداشتند. این زندگی آکنده از ترس و خفقان اثر دومی نیز در پی داشت؛ اما این اثر همان گونه که بیان شد خود را در جلوه و هیئت دیگری عرضه نمود؛ جلوه‌ای که بیم و پروا در لایه زیرین آن پنهان شده بود. شاعران دیگر دلی پرجرئت و عواطفی آزاد نداشتند و نویسندگان هم آزادی قلم خود را از دست داده بودند. به همین جهت آتش شعله‌وری که همواره در شعر نهفته بود رو به خاموشی نهاد و نویسندگان نیز در نوشته‌های خود جانب احتیاط را رعایت می‌کردند. این ویژگی در آثاری که جنبه ادبی داشتند چندان محسوس نبود؛ اما به طور آشکار در آثار مورخان که اوضاع زندگی مردم و احوالات زمانه خویش را به تصویر می‌کشیدند خود را نشان داد؛ همان گونه که در مورد «ابن قتیبه» شاهد آن هستیم. وی که خود، حوادث آن روزگار را از نزدیک تجربه کرده و درد و رنج ناشی از آنها را چشیده است آن هنگام که از سرگذشت «المتوکل»، «المستعین باللّه»، «المعتز» و «المهتدی» سخن به میان می‌آورد به طرز عجیبی اخبار و شرح‌حال آنان را به اختصار آن هم تنها در قالب یک یا دو سطر بیان می‌کند.»