کتاب المعارف

معرفی کتاب المعارف

کتاب الکترونیکی «المعارف» (با زیرعنوان: فارسی) نوشتهٔ «ابو محمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه» و با تحقیق و مقدمهٔ ثروت عکاشه و ترجمهٔ ابراهیم آناری بزچلوئی و سمیرا فراهانی، اثری است در حوزهٔ تاریخ و نسب‌شناسی اسلامی که توسط انتشارات دانشگاه اراک منتشر شده است. این کتاب از منابع مهم قرن سوم هجری به شمار می‌رود و اطلاعات گسترده‌ای دربارهٔ شخصیت‌ها، وقایع و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی صدر اسلام ارائه می‌دهد. نسخه الکترونیکی این اثر را می‌توانید از طاقچه خرید و دانلود کنید.

درباره کتاب المعارف

«المعارف» اثری است که در قرن سوم هجری توسط «ابن قتیبه» نگاشته شده و به عنوان یکی از نخستین دایره‌المعارف‌های تاریخی و نسب‌شناسی اسلامی شناخته می‌شود. این کتاب در دوره‌ای پرتنش و خفقان سیاسی نوشته شده و نویسنده با ایجاز و اختصار، اطلاعاتی دربارهٔ انساب، شخصیت‌های برجسته، وقایع مهم، ادیان، قبایل، پادشاهان و رخدادهای تاریخی ارائه می‌دهد. ساختار کتاب به گونه‌ای است که اطلاعات را به صورت موجز و فهرست‌وار گردآوری کرده و کمتر به حاشیه‌پردازی می‌پردازد. «المعارف» علاوه بر ارزش تاریخی، به دلیل سبک نگارش و جامعیت موضوعات، مورد توجه پژوهشگران تاریخ اسلام و ادبیات عرب قرار گرفته است. این اثر همچنین با آثار مشابهی چون «المحبر» و «المنمق» مقایسه شده و جایگاه ویژه‌ای در سنت تاریخ‌نگاری اسلامی دارد. ترجمهٔ حاضر بر اساس نسخهٔ تصحیح‌شدهٔ ثروت عکاشه تهیه شده و مترجمان با افزودن پانوشت‌ها و توضیحات، فهم مطالب را برای مخاطب فارسی‌زبان تسهیل کرده‌اند.

خلاصه کتاب المعارف

«المعارف» با هدف گردآوری اطلاعات اساسی دربارهٔ تاریخ اسلام، انساب قبایل، شخصیت‌های مهم و رخدادهای کلیدی صدر اسلام تدوین شده است. ابن قتیبه در این کتاب، از نخستین پیامبران تا زمان پیامبر اسلام و پس از آن، به معرفی افراد، قبایل، پادشاهان، خلفا، فقیهان، محدثان، نسب‌شناسان و راویان می‌پردازد. اطلاعات ارائه‌شده اغلب به صورت فهرست‌وار و مختصر است و نویسنده تلاش می‌کند نکات کلیدی هر شخصیت یا واقعه را بدون پرداختن به جزئیات حاشیه‌ای بیان کند. در بخش‌هایی از کتاب، به موضوعاتی چون ادیان عرب در دوره جاهلی، فتوحات اسلامی، فرقه‌ها، مناطق جغرافیایی، و حتی ویژگی‌های خاص برخی افراد اشاره می‌شود. ابن قتیبه در نگارش این اثر، تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی زمان خود، از ایجاز و اختصار بهره گرفته و همین ویژگی موجب شده تا کتاب گاهی برای مخاطب نیازمند مراجعه به منابع دیگر باشد. با این حال، «المعارف» تصویری کلی و قابل اتکا از ساختار اجتماعی، فرهنگی و تاریخی جهان اسلام در قرون اولیه ارائه می‌دهد.

چرا باید کتاب المعارف را خواند؟

این کتاب به عنوان یکی از منابع کهن و معتبر تاریخ اسلام و نسب‌شناسی، اطلاعات گسترده و متنوعی دربارهٔ شخصیت‌ها، قبایل، وقایع و ساختارهای اجتماعی صدر اسلام در اختیار قرار می‌دهد. مطالعهٔ «المعارف» برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ اسلام و فرهنگ عربی فرصتی فراهم می‌کند تا با شیوهٔ تاریخ‌نگاری و نگاه اجمالی نویسندگان قرون اولیه آشنا شوند و تصویری از فضای فکری و اجتماعی آن دوران به دست آورند.

خواندن کتاب المعارف را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

این کتاب برای پژوهشگران تاریخ اسلام، دانشجویان رشته‌های تاریخ، الهیات و ادبیات عرب، علاقه‌مندان به نسب‌شناسی و کسانی که به دنبال منابع دست‌اول دربارهٔ ساختار اجتماعی و فرهنگی صدر اسلام هستند، مناسب است. همچنین برای کسانی که به دنبال شناخت اجمالی شخصیت‌ها و وقایع مهم تاریخ اسلام‌اند، مفید خواهد بود.

فهرست کتاب المعارف

- مقدمه تحقیق: معرفی زمینهٔ تاریخی و اهمیت کتاب، بررسی نسخه‌های مختلف و جایگاه «المعارف» در میان آثار مشابه.- مقدمه مولف: توضیح دربارهٔ هدف نگارش کتاب و روش ابن قتیبه در جمع‌آوری اطلاعات.- مشاهیر اشراف و نزدیکان سلطان: معرفی افراد برجسته و شورش‌کنندگان علیه حکومت.- نادره‌ها در «المعارف»: ذکر وقایع و شخصیت‌های شگفت‌انگیز.- اصحاب القراءات: معرفی قاریان برجسته قرآن.- نسب‌شناسان و راویان اخبار: فهرست نسب‌شناسان و ناقلان اخبار تاریخی.- پیشه‌های بزرگان و اشراف: اشاره به مشاغل و حرفه‌های افراد سرشناس.- ادیان عرب در دوره جاهلی: معرفی باورها و ادیان پیش از اسلام.- کتاب شاهان: اطلاعات دربارهٔ پادشاهان عرب و ایرانی.- فهرست‌های اعلام: فهرست اسامی و اعلام مهم تاریخی.این فصول، ساختار کلی کتاب را شکل می‌دهند و هر یک به اختصار به موضوعات مرتبط با تاریخ، انساب و فرهنگ عربی-اسلامی می‌پردازد.

بخشی از کتاب المعارف

«ابن قتیبه» در کتاب «المعارف» می‌نویسد: «در آن دوره، حال و روز مردم عادی چندان تفاوتی با وضع خلفا نداشت و زندگی آنها نیز همانند خلفا توأم با ترس و وحشت بود. از این رو آنان ناگزیر بودند تا محتاطانه و عاقبت‌اندیشانه رفتار کنند؛ چرا که توان افشاگری و اعتراض به وضع موجود را نداشتند. این زندگی آکنده از ترس و خفقان اثر دومی نیز در پی داشت؛ اما این اثر همان گونه که بیان شد خود را در جلوه و هیئت دیگری عرضه نمود؛ جلوه‌ای که بیم و پروا در لایه زیرین آن پنهان شده بود. شاعران دیگر دلی پرجرئت و عواطفی آزاد نداشتند و نویسندگان هم آزادی قلم خود را از دست داده بودند. به همین جهت آتش شعله‌وری که همواره در شعر نهفته بود رو به خاموشی نهاد و نویسندگان نیز در نوشته‌های خود جانب احتیاط را رعایت می‌کردند. این ویژگی در آثاری که جنبه ادبی داشتند چندان محسوس نبود؛ اما به طور آشکار در آثار مورخان که اوضاع زندگی مردم و احوالات زمانه خویش را به تصویر می‌کشیدند خود را نشان داد؛ همان گونه که در مورد «ابن قتیبه» شاهد آن هستیم. وی که خود، حوادث آن روزگار را از نزدیک تجربه کرده و درد و رنج ناشی از آنها را چشیده است آن هنگام که از سرگذشت «المتوکل»، «المستعین باللّه»، «المعتز» و «المهتدی» سخن به میان می‌آورد به طرز عجیبی اخبار و شرح‌حال آنان را به اختصار آن هم تنها در قالب یک یا دو سطر بیان می‌کند. این نوع از خلاصه‌نویسی و ایجازگویی موجب شگفتی نیست؛ آن چیزی که تعجب ما را برمی‌انگیزد جملات کوتاه و گذرایی است که در ضمن آن‌ها کوچک‌ترین اشاره‌ای به چگونگی وقایع رخ داده نمی‌شود و «ابن قتیبه» در توصیف ماجرای قتل خلفای عباسی تنها عبارت مألوف «در فلان سال کشته شد» را به کار می‌برد و به بیان جزئیات بیشتری نمی‌پردازد.»