کتاب آیین صورتگری

کتاب الکترونیکی آیین صورتگری نوشتۀ سهراب طاووسی در انتشارات گروه انتشاراتی ققنوس چاپ شده است. این کتاب دربارۀ نقد ادبی فرمالیستی و کاربرد آن در شعر معاصر فارسی است و به بررسی نظری و عملی این رویکرد در نقد اشعار چند شاعر برجسته معاصر ایران می‌پردازد. کتاب آیین صورتگری کوششی است برای معرفی مفهوم نقد فرمالیستی در حوزهٔ ادبیات و به‌ویژه در شعر فارسی معاصر. نویسنده ابتدا فرمالیسم را به‌عنوان یک روش نگاه به ادبیات در زمینه‌ای گسترده‌تر از صرفاً نقد ادبی تعریف می‌کند و در این راستا تلاش می‌کند تا ارتباط آن را با زندگی و متن فرهنگی انسان نشان دهد. کتاب با تأکید بر کاربرد فرمالیسم در تحلیل شعر، از بررسی‌های لفظی فاصله گرفته و سعی دارد مصادیق آن را در ادبیات فارسی، هم در گذشته و هم در عصر حاضر پیدا کند. به این ترتیب، کتاب برخلاف نگاه کلاسیک به نقد ادبی، فرمالیسم را در متن زندگی و تفکر انسان می‌بیند و آن را از قالب صرفاً نظریه‌ای غربی فراتر می‌برد.

درباره کتاب آیین صورتگری

آیین صورتگری اثری است پژوهشی که با تمرکز بر نقد فرمالیستی، نظریه‌ای که شکل و ساختار اثر را محور تحلیل می‌داند، رویکرد جدیدی به تحلیل شعر فارسی معاصر ارائه می‌کند. این کتاب نه تنها به تبیین مفاهیم نظری این نقد می‌پردازد بلکه با آوردن نمونه‌هایی از اشعار شاعران برجسته معاصر ایران، کاربرد این روش را در عمل نشان می‌دهد. در بخش نظری، نویسنده ابتدا به تعاریف شعر و نقد می‌پردازد و تفاوت‌های بین شعر خوب و شعر ضعیف را از منظر فرمالیسم بررسی می‌کند. سپس تاریخچه‌ای از نقد فرمالیستی ارائه شده که نشان می‌دهد این مکتب ابتدا در روسیه و نه در آمریکا شکل گرفته است. در ادامه، نظریات اصلی منتقدان فرمالیستی و عناصر کلیدی این نقد از دیدگاه‌های مختلف مقایسه می‌شود. همچنین نقاط ضعف و انتقادهای وارده به این رویکرد نیز مطرح و مورد بحث قرار می‌گیرد. در بخش عملی کتاب، طاووسی تحلیل‌هایی بر اساس اصول فرمالیسم روی اشعار احمد شاملو، منوچهر آتشی، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و سید علی صالحی ارائه می‌دهد. این انتخاب‌ها به دلیل جایگاه ویژه این شاعران در جریان شعر معاصر فارسی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد چگونه ساختار، فرم و اجزای شعری در ارتباط با معنا و تأثیرگذاری شعر نقش ایفا می‌کنند. کتاب همچنین به تفاوت نقد فرمالیستی با ادبیات تطبیقی اشاره دارد و تأکید می‌کند که پژوهش حاضر با وجود شباهت‌هایی که ممکن است در روش داشته باشد، هدفش مقایسه دو ادبیات شرق و غرب نیست بلکه تمرکز اصلی بر کاربرد فرمالیسم در شعر فارسی است. متن کتاب با زبانی نسبتاً ساده و گویا نوشته شده است که آن را برای مخاطبان غیرمتخصص نیز قابل استفاده می‌کند، به ویژه کسانی که به دنبال درک دقیق‌تر و ساختاری از شعر معاصر هستند. نویسنده سعی دارد مفاهیم پیچیده را به زبانی نزدیک به مخاطب عمومی عرضه کند بدون آن‌که از دقت علمی بکاهد. کتاب آیین صورتگری از منظر رویکرد و محتوا به عنوان منبعی در زمینه نقد ادبی فرمالیستی و تحلیل شعر معاصر فارسی می‌تواند در مطالعات ادبی و نقدهای تخصصی مورد توجه قرار گیرد و به فهم بهتر ارتباط ساختار و معنا در شعرهای معاصر کمک کند.

کتاب در دو بخش اصلی تنظیم شده است؛ بخش نخست به تبیین نظریه نقد فرمالیستی، تعریف شعر و نقد، تاریخچه این رویکرد و معرفی نظریات منتقدان فرمالیست می‌پردازد. نویسنده در این بخش کوشیده است دیدگاه‌های مختلف را تحلیل و نقاط قوت و ضعف فرمالیسم را بررسی کند. در بخش دوم، مباحث نظری در عمل به کار گرفته شده و تحلیل فرمالیستی چند شاعر معاصر از جمله احمد شاملو، منوچهر آتشی، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و سید علی صالحی ارائه می‌شود. انتخاب این شاعران به دلیل جایگاه ویژه آنها در شعر معاصر فارسی و تأثیرشان در جریان‌های شعری است. مقدمه کتاب با بیان این نکته آغاز می‌شود که فرمالیسم در نقد ادبی تنها یک روش نیست، بلکه روشی برای فهم زندگی و پدیده‌های آن است که در هنر و شعر نیز منعکس می‌شود. به این ترتیب، توجه به جزئیات ظاهری و ساختاری شعر در این رویکرد اهمیت دارد و هر عنصر حتی کوچک در شعر می‌تواند حامل معنایی باشد که درک آن به فهم عمیق‌تر اثر منجر می‌شود. کتاب به تفصیل به تاریخچه فرمالیسم پرداخته و برخلاف تصور رایج که این نظریه را محصول مختص غرب می‌داند، تأکید دارد که خاستگاه اصلی آن روسیه و حلقه سن پترزبورگ بوده است. همچنین روند رشد و افول این جریان نقدی در دانشگاه‌های اروپا و آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است. از نظر ساختار، کتاب بر پایه مباحث تخصصی اما با زبانی نسبتاً ساده و قابل فهم برای مخاطبان مختلف تدوین شده است تا دانشجویان ادبیات، علاقه‌مندان و پژوهشگران بتوانند از آن بهره ببرند. تحلیل‌های ارائه شده در بخش دوم، که به اشعار منتخب اختصاص یافته، نمونه‌هایی عملی از به‌کارگیری نقد فرمالیستی هستند که نشان می‌دهند چگونه ساختارهای درونی شعرهای معاصر می‌توانند موضوع تحلیل قرار گیرند.

کتاب آیین صورتگری را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب برای دانشجویان ادبیات فارسی، علاقه‌مندان به نظریه‌های نقد ادبی و پژوهشگرانی که قصد دارند با رویکرد فرمالیسم در تحلیل شعر معاصر ایران آشنا شوند، مناسب است.

بخشی از کتاب آیین صورتگری

تعریف دیگر شعر همان است که رنه ولک در تاریخ نقد جدید اشاره می‌کند واز جهاتی قابل نقد است: «شعر تجربه یک خواننده است. شعر چیزی فرای روند ذهنی خوانندگان نیست و بنابراین با موقعیت ذهنی ما یا فرایندی که در زمان خواندن یا شنیدن شعر تجربه می‌کنیم، در ارتباط مستقیم است» (ص ۳۶).

اما آیا تجربیات همه انسان‌ها در برابر یک شعر یکسان است؟ آیا آموزش هر فرد، نحوه تولد و رشد یافتن او، زمان و مکان خواندن شعر و بسیاری عوامل فیزیکی و روانی دیگر تأثیری در تجربه شخص در خواندن آن شعر ندارد؟ گاهی یک شخص شعری را در دو موقعیت متفاوت زمانی و مکانی می‌خواند و دو برداشت متفاوت می‌کند. در کتاب فروغ در میان اشباح، زنده‌نام منوچهر آتشی به مصاحبه‌ای از فروغ اشاره می‌کند که در آن فروغ در باره شعر می‌گوید که شعرِ خوب مثل اقیانوس است که هر بار می‌تواند معانی جدید برای خواننده داشته باشد (ص ۳۸).

رابرت پن ورن در کتاب کشف شعر تعریف دیگری از شعر ارائه می‌دهد. از دید او شعر تجربه شخصی شاعر است (ص ۲۹). اما سؤال اساسی پیش روی پن ورن این است که چگونه است که دیگران ــ خوانندگان ــ که زندگی، تربیت، و آموزشی متفاوت با شاعر داشته‌اند نیز تجربیات خود را درون شعر می‌یابند؟ اگر شعر تنها تجربه منحصر به فرد شخص شاعر باشد پس شاعر باید همه جا همراه شعر باشد و این تجربه خود را برای خوانندگان مختلف تحلیل و تبیین کند. روایت مشهوری است در بین دانشجویان ادبیات انگلیسی که رابرت برونینگ اعتراف می‌کرد برخی قسمت‌های شعر خودش را نمی‌فهمد. یا همان استدلالی که افلاطون در کتاب جمهوری می‌کند. او زمانی که دلایلی برای تبعید کردن شاعران از آرمانشهر خود جستجو می‌کرد می‌گفت که قسمت‌هایی از شعر برخی از شاعران را به خودشان نشان داده است اما آن‌ها به اندازه برخی خوانندگان نیز در باره شعر خود اطلاعی نداشتند.»