کتاب نمط ششم؛ غایات و مبادی آن ها و ترتیب نظام هستی

کتاب نمط ششم؛ غایات و مبادی آن ها و ترتیب نظام هستی نوشتهٔ رحمت الله شریعتی نجف آبادی است و انتشارات آیینه هستی آن را منتشر کرده است. این کتابْ ترجمه و شرح کامل و تطبیقی نمط ششم اشارات و تنبیهات ابن سیناست و نام اصلی آن شرح الاشارات و التنبیهات است.

درباره کتاب نمط ششم؛ غایات و مبادی آن ها و ترتیب نظام هستی

خواجه نصیرالدین طوسی می‌گوید: نمط ششم مشتمل بر سه مقصد است: اول بیان این است که هر فاعل با قصد و اراده‌ای به ‌سبب فعلش استکمال می‌یابد و دوم اثبات عقول است و سوم بیان ترتیب وجود.

عالم، نظام احسنی است که اصل و مبدأ آن، واجب تعالی است و هدف اصلی آن نیز همو است.

هدفمندی، نفیاً و اثباتاً، دغدغه‌ٔ خاطر فرهیختگان بوده و هست و خواهد بود. ملاصدرا نظر و بحث در علل غائیه را افضل اجزای حکمت می‌داند و معتقد و بر این باور است که نظر حقیقی به‌علت غایی، عین یافتن علت فاعلی، یعنی واجب تعالی است. عین عبارت او این‌چنین است: اعلم أن النظر فی العلل الغائیة هو بالحقیقة من الحکمة بل افضل اجزاء الحکمة... فنقول لو نظرت حق النظر الی العلة الغائیة وجدتها فی الحقیقة عین العله الفاعلیة.

ابن‌سینا در این نمط به سه نوآوری دست یافته ‌است و به ‌سبب آن‌ها از حکمت مشاء فاصله گرفته‌ است و آن‌ها عبارت‌اند از: ۱. تجرد نفوس فلکی. مشائیان معتقد بودند که نفوس فلکی، صور منطبعه در جرم فلکی هستند، درحالی‌که شیخ‌الرئیس گفته ‌است: تصور عقلی برای جسم و قوه‌ جسم غیرممکن است.

البته امروزه نظریه هیئت بطلمیوسی باطل‌شده و گویا خود بطلمیوس به آن اعتقاد نداشته و برای افلاک وجود فرضی قائل بوده ‌است و آن فرض برای آسانی محاسبات نجومی بوده ‌است. بعدها بزرگانی مثل ابوریحان بیرونی و خواجه طوسی به فرضی بودن آن تصریح نموده‌اند.

۲. عدم محدودیت عقول. از نظر ابن‌سینا هیچ دلیل قاطعی بر ده‌گانه‌بودن عقول وجود ندارد و ممکن است آن‌ها بیشتر باشند.

چه خوب بود وی خود را از قید هیئت قدیم آزاد می‌کرد و آیه «کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» را در نظر می‌گرفت که فلک را به معنای مدار سیارات به کار برده و شناوربودن آن‌ها را در مدار فلکی خود تأیید کرده و بر عدم برخورد آن‌ها با یکدیگر تأکید کرده است و با به‌کاربردن جمع مذکر، در فعل «یَسْبَحُونَ» ، حرکت آن‌ها را عقلانی دانسته است.

اگر شیخ‌الرئیس قائل به حرکت زمین می‌بود برای آن نیز عقل و نفس اثبات می‌کرد.

گفتنی است که قبل‌از اسلام دانشمندی به نام اَبَرخُس معتقد بود زمین حرکت می‌کند و بعد از اسلام عالمی مسلمان به نام ابوسلیمان سِجِستانی نیز همین نظر را تأکید و تأیید می‌کرد.

حتی خود خورشید هم حرکت دارد «وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا » و «وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی » و «وَکُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ». اساساً مگر ممکن است کره‌ای مثل زمین و دیگر کرات و ستاره‌ای در فضایِ لایتناهی باشند و حرکت نداشته باشند.

در اینجا مناسب است به بعضی از اعجازهای علمی دیگر قرآن در ارتباط با بحثمان توجه نمود: «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتاً »؛ آیا ما زمین را جذب‌کننده قرار ندادیم؟ و در همین راستا می‌فرماید: «خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ». این آیات این کتاب مقدس هزار و اندی سال قبل از ایزاک نیوتن از جاذبه زمین خبر داده است.

و باز می‌فرماید: «وَالسَّمَاء بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ». این آیه بیانگر انبساط عالم طبیعت است و وقتی فاصله میان کرات از حد معمول زیادتر شد قیامت رخ می‌نماید .

و باز می‌فرماید: «وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ». این آیه اثبات‌کننده موجودات زنده در میان آسمان و زمین است.

امام رضا (ع) در خصوص آیه «وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُکِ ؛ سوگند به آسمان که دارای راه هاست» که مؤید جاذبه عمومی است می‌فرماید: «هذه النجوم التی فی السماء مدائنُ مثلُ المدائن الذی فی الارض مربوطةٌ کلُّ مدینة الی عمود من نور.

و باز می‌فرماید: «أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا ». آسمان‌ها و زمین به‌هم متصل بودند و ما آن‌ها را از هم جدا ساختیم.

و باز می‌فرماید: «ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ». این آیه بیان می‌کند که در آغاز آسمان‌ها و کرات و ستارگان دود و توده‌های گازی و انرژی بودند و این‌که آن‌ها حیات و عشق و شعور و اراده دارند.

و باز می‌فرماید: «فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ». این آیه بیانگر کرویت زمین است. اگر زمین مسطح می‌بود یک مشرق و مغرب بیشتر نداشت. پس هرنقطه از زمین برای نقاط شرقی، غرب و برای نقاط غربی، شرق است.

۳. حرکت جوهری. از بعضی از سخنان وی، ابن‌سینا، استفاده می‌شود که وی درباره نفوس ناطقه، حرکت جوهری و ذاتی -نه حرکت عرضی- را باور داشته‌ است، زیرا شیخ در نمط سوم اشارات، برای نفس، چهار مرتبه و مرحلة عقل هیولانی و عقل بالملکه و عقل بالفعل و عقل مستفاد قائل شده ‌است.

روح و نفس کودک نوزاد در مرتبه عقل هیولانی است که تا مرتبه عقل مستفاد می‌تواند تکامل (ذاتی و جوهری) یابد.

او در الهیات شفا برای استکمال مثال می‌زند به اینکه نفس کودک با تکامل تدریجی به درجه انسان بالغ می‌رسد، لذا بسیار بعید به‌نظر می‌رسد که او تفاوت نفس کودک و مرد را در اوصاف عرضی بداند. بدین‌ترتیب می‌توان تصدیق کرد که شیخ به سبک و نحو و طرز و طور ضمنی حرکت جوهری نفس را پذیرفته‌ است.

این کتاب، نمط ششم، دارای ۴۲ فصل و ۷۳ شماره است. روش کار این است که نویسنده اول متن عربی ابن‌سینا را آورده و بالای آن، ‌عنوان کامل می‌آید تا خواننده هرچه زودتر به مقصد و مقصود اجمالی متن پی ببرد و سپس ترجمه می‌شود و بعد به شرح کامل و مقایسه‌ای آن پرداخته می‌شود. به‌ طور کلی، سعی شده ‌است هر عنوان و تیتری روشن و تام و کامل باشد تا مفاهیم مطالب هرچه سریع‌تر و صحیح‌تر به ذهن خواننده رسوخ و نفوذ و ورود پیدا کند.

ضمن اینکه تمام متن خواجه نصیرالدین طوسی ترجمه و شرح داده می‌شود و از مطالب مهم و کلیدی قطب‌الدین رازی (محاکم) و حسن‌زاده آملی و احمد بهشتی و ... نیز استفاده می‌شود.

این کتاب یک تألیف و تصنیف مقایسه‌ای و قرآنی و کلامی و صدرایی و علمی-تجربی است.

خواندن کتاب نمط ششم؛ غایات و مبادی آن ها و ترتیب نظام هستی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به جوانان علاقه‌مند به تصوف و عرفان پیشنهاد می‌کنیم.