کتاب تهافت الفلاسفة

کتاب تهافت الفلاسفة نوشتهٔ مصلح الدین مصطفی بن یوسف بن صالح البروسوی خواجه زاده و گردآوری‌شده توسط علی‌‌اکبر ضیایی است و انتشارات بین المللی امین آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب تهافت الفلاسفة

مصلح الدین مصطفی بن یوسف (فیلسوف ترک دوره عثمانی، صاحب تهافت الفلاسفة) و مشهور به خواجه‌زاده، بر بیست مسئلهٔ غزالی در کتاب تهافت الفلاسفه دو فصل افزوده و کتاب خود را به ۲۲ فصل تقسیم کرده است.

فصل اول در ابطال این سخن فلاسفه که مبدأ اول موجَب بالذات است و نه فاعل مختار و فصلی دیگر در ابطال این قول آنان که واحد حقیقی فاعل و قابل برای شی ء واحد نیست.

خواجه‌زاده به جای مسئله سوم تهافت غزالی ــ یعنی بحث در باب تلبیس فلاسفه وقتی که می‌گویند خدا صانع عالم و عالم صنع اوست ــ فصلی در ابطال قاعده «الواحدالحقیقی لایصدر عنه الا الواحد» آورده و به جای فصل دهم، فصلی را در ابطال قول فلاسفه در کیفیت صدور عالم از مبدأ واحد آورده است.

در این فصول مطلب تازه‌ای وجود ندارد و تمامی آنچه را غزالی مطرح کرده، خواجه‌زاده به سیاق دیگری نوشته است، البته بدون آنکه فلاسفه را تکفیر کند یا اقوال آنان را به حق و باطل دسته‌بندی نماید.

مهم‌ترین نکته در تهافت خواجه‌زاده آن است که او نه اسمی از ابن رشد به میان آورده‌ و نه اشاره‌ای به تهافت التهافت وی کرده است.

خواندن کتاب تهافت الفلاسفة را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به طلاب حوزهٔ علمیه، دانشجویان زبان عربی و پژوهشگران حوزهٔ کلام و فقه پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب تهافت الفلاسفة

الجدل بین الفلسفة والدین

الجدل بین الفلسفة والدین أو النزاع بین العقل والنقل لها قصة مألوفة فی التاریخ الدینی، وقد أدّی هذا الصراع فی بعض الأحیان إلی طرد الفلاسفة من قبل الفقهاء، أو اتهام الفلاسفة أحیانًا خصومهم بالسطحیّة وانغلاق العقل، وهذا التطرف فی إنکار الدین من قبل بعض الفلاسفة ساهم فی تکوین مدارس مادیّة. ومن جهة أخری، کان هناک علماء سعوا دائمًا إلی التوفیق بین الفلسفة والدین أو بین العقل والنقل، وناقشوا أرکان الدین مع النظام العقلانی للفلسفة. وقد أدّت هذه الصراعات الفکریة بین المسلمین إلی نمو الفلسفة والعلوم الدینیة وازدهار مکاتب فکریة متنوعة فی غضون تلک المدارس التی أوضحت التعالیم الدینیة علی أساس القواعد العقلانیة والفلسفیة، ووصلوا إلی درجة أن دراسة هذه المبادئ والقواعد المنطقیة والفلسفیة لازمة وضروریة للحفاظ علی الفکر من الأخطاء فی فهم الدین أیضاً، واعتبروا العقل الخالص والفلسفة أداة للفکر الدینی وذهبوا إلی حدّ جعل الفهم الدینی مستحیلًا دون تطبیق المبادئ العقلانیة والفلسفیة.

العلوم العقلیة والطبیعیة

وبالإضافة إلی الجدال التاریخی بین الفلاسفة وعلماء الدین حول مکانة العقل فی الدین، کانت هناک خلافات بین علماء الدین وعلماء الطبیعیة عبر التاریخ. کما نعلم، فإنّ العدید من العلوم التجریبیة، باستثناء الریاضیات والمنطق والهندسة والفلسفة، تخضع لاستخدام الاستقراء والتعمیم للمواد القابلة للاختبار کنتائج علمیة، والتی قد لا تتوافق أحیاناً مع التقاریر التی وردت فی النصوص الدینیة، وقد ظهرت فی أعقاب هذا الصراع مکاتب فکریة مختلفة، منها المکتب الذی یرفض الأدیان الإلهیة لصالح النتائج العلمیة، لأنّ التقاریر العلمیة فی الأدیان قد لا تتوافق مع النتائج العلمیة الحدیثة، ومنها ما ینکر العلم الحدیث لصالح الدین بشکل عام، ویصل حتی إلی إنکار المعلومات الیقینیة مثل کرویة الأرض، لأنّ کرویة الأرض لا تتوافق ببساطة مع بعض الروایات، و وقد ظهر مکتب ثالث فی هذا المجال یحترم الاکتشافات العلمیة الحدیثة، ویدافع فی نفس الوقت عن التعالیم الدینیة، وأثناء استخدامه للعلوم الجدیدة یناقش دائماً إمکانیة حدوث أخطاء فی العلوم الحدیثة. وظهر أیضًا بعض المتکلّمین الجدد الذین لا یعتبرون الفهم الدینی أمراً قدسیاً ومقبولًا تماماً لجمیع البشر، بل یعتبرون هذا الفهم تابعاً من توابع العلوم المختلفة واحتیاجات کلّ عصر، وینظرون إلی المفاهیم العلمیة فی النصوص الدینیة من خلال وجهة نظر تأویلیة کالمعتزلة. والمکتب الأخیر لا یعتبر أن الغرض من نزول الکتب السماویة هو تدریس العلوم التجریبیة، بل یری أن الغرض من نزول الکتب السماویة ورسالة الأنبیاء هو التخلّق بالأخلاق الإلهیة وتعلیم طرق السعادة الدینیة والدنیویة حتی یسلک العقل البشری بحریة تامة ویتحرّر من القیود نحو آفاق علمیة جدیدة، ولا ینبغی أن یکون الدین والتعالیم الدینیة عقبة أمام حرکة الاکتشافات العلمیة فی العالم.