کتاب مبانی رده شناسی زبان

کتاب الکترونیکی «مبانی رده شناسی زبان» نوشتهٔ والی رضایی و فاطمه بهرامی در انتشارات دانشگاه شهید بهشتی به چاپ رسیده است. رده‌شناسی بر پایۀ این پیش‌انگاره شکل گرفته است که الگوهای ساختاری تکرارپذیری بین زبان‌ها وجود دارد که اتفاقی و تصادفی نیستند. این الگو‌های زبانی از طریق جهانی‌ها معرفی می‌شوند. چنین دیدگاهی در رده‌شناسی به یکباره شکل نگرفته و واضح است که این علم همچون سایر علوم در گذر زمان دستخوش تغییراتی شده و مسیر تکامل را پیموده است.

رده‌شناسی زبان به عنوان زیرشاخه‌ای از زبان‌شناسی به حوزه‌ای بالنده تبدیل شده و در اغلب دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود. یافته‌های رده‌شناسی امروز در بسیاری از حوزه‌های دیگر مانند آموزش زبان و زبان‌شناسی تاریخی و علوم شناختی کاربرد دارد؛ همچنین رده‌شناسی نقشگرا یا گرین‌برگی به یک رویکرد در مطالعات زبانی تبدیل شده است. 

درباره کتاب مبانی رده شناسی زبان

نخستین گام در مطالعات رده‌شناختی کشف محدودیت‌های حاکم بر انواع زبان‌هاست. مطمئناً راه عملی برای نیل به این هدف، بررسی زبان‌های متعددی است که بتواند دامنۀ تنوعات زبانی و رده‌های ممکن را در اختیار ما قرار دهد. به این ترتیب چنین انتظار می‌رود که عدم مشاهدۀ یک ردۀ زبانی به منزلۀ تلقی آن به عنوان ردۀ نامحتمل باشد. اما این واقعیتی انکارناپذیر است که محدودۀ رده‌های زبانی منطقاً ممکن، بسیار وسیع و در مواردی نامحدود است. پس آیا عدم مشاهدۀ یک رده نمی‌تواند صرفاً خلئی تصادفی باشد؟ به بیان دقیق‌تر آیا این خلاء به دلیل عدم وجود این ردۀ خاص در زبان‌های بشری است یا صرفاً در نمونۀ مورد مطالعه مشاهده نشده و بنابراین محتمل‌الوقوع است. این موضوع در تعمیم‌سازی تجربی که اساس رده‌شناسی است، اهمیت شایانی داشته و در کشف جهانی‌ها پاسخ‌گویی به آن الزامی است

این کتاب بر اساس سرفصل درس رده‌شناسی زبان در دورۀ کارشناسی ارشد زبان‌شناسی تألیف شده است؛ با این حال در هر فصل مطالبی بیان شده است که می‌تواند به عنوان منبعی فرعی در دورۀ دکتری نیز استفاده شود.

فهرست مطالب کتاب و شرح هریک از این فصول را در ادامه می‌بینیم:

پیشگفتار

علائم اختصاری

۱. رده‌شناسی زبان و پیشینۀ آن

۲. روش‌شناسی در رده‌شناسی زبان

۳. جهانی‌های زبان

۴. رده‌شناسی ترتیب سازه‌ها

۵. رده‌شناسی نظام‌های حالت و مطابقه

۶. نشان‌داری رده‌شناختی (اقتصاد، تصویرگونگی، بسامد)

۷. سلسله‌مراتب رده‌شناختی

۸. سرنمون‌ها و تعامل الگوهای رده‌شناختی

۹. مقولات دستوری زمان، نمود و وجه

۱۰. کاربرد‌های رده‌شناسی

 در فصل اول پیشینه‌ای مختصر در مورد روند مطالعات رده‌شناختی زبان‌ها در اختیار خواننده قرار گرفته شده است. پس از آن چارچوب مورد نظر در این کتاب به خوانندگان معرفی و شمایی کلی از فصل‌های مختلف ترسیم می‌شود.

در فصل دوم مهم‌ترین مسائل مربوط به روش‌شناسی در علم رده‌شناسی زبان معرفی و بررسی خواهد شد. ابتدا دو فرض اساسی مقایسه‌پذیری بین‌زبانی و اصل یکسان‌گرایی را معرفی خواهیم نمود. سپس به روش‌های نمونه‌برداری و ملاحظات مربوط به آن می‌پردازیم.

 در فصل سوم به معرفی انواع جهانی‌ها و تعریف هر یک خواهیم پرداخت.

در فصل چهارم پس از معرفی اصطلاح ترتیب سازه‌ها و معیارهای تشخیص آن به بیان دیدگاه‌های گرین‌برگ در مورد این موضوع پرداخته شده است در ادامه نظریه‌های رده‌شناسی مختلف در مورد ترتیب سازه‌ها و تبیین همبستگی‌های رده‌شناختی آنها معرفی خواهد شد.

در فصل پنجم دربارهٔ نحوۀ عملکرد نظام‌های حالت و مطابقه، پیچیدگی‌های آنها در زبان‌های مختلف و تعامل میان دو نظام حالت و مطابقه صحبت می‌شود.

 فصل شش به معرفی مفاهیم کلیدی نشان‌داری، اقتصاد و تصویرگونگی در رده‌شناسی زبان اختصاص یافته است.

فصل هفتم به معرفی سلسله‌مراتب دستوری و نقش آنها در رده‌شناسی اختصاص دارد.

در فصل هشتم پس از معرفی نظریۀ سرنمون به بررسی سه مبحث حالت‌نشانی مفعول، نمایه‌سازی مفعول و گذرایی از دیدگاه سرنمون رده‌شناختی پرداخته شده است.

در فصل نهم به معرفی سه مقولۀ زمان، نمود و وجه پرداخته می‌شود و تمایز میان دو مقولۀ مرتبط اما مستقل وجه و وجهیت مشخص می‌شود.

در فصل دهم هدف آن است که به صورت اجمالی برخی کاربردهای رده‌شناسی مطرح شود تا ارزش عملی و کاربردی این شاخه از زبان‌شناسی آشکار شود.

کتاب مبانی رده شناسی زبان را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

مخاطبان این کتاب خوانندگانی خواهند بود که آشنایی اجمالی با زبان‌شناسی دارند. علاوه بر دانشجویان رشتۀ زبان‌شناسی، علاقمند و دانشجویان رشته‌هایی مانند آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان، زبان‌های خارجی، فرهنگ و زبان‌های باستانی و ادبیات فارسی می‌توانند از این کتاب استفاده نمایند.

بخشی از کتاب مبانی رده شناسی زبان

به بیان کرافت (۲۰۰۳: ۲-۱) اصطلاح رده‌شناسی در طی زمان سه تعریف عمده پذیرفته است که هر یک مقارن با مرحلۀ خاصی از این مطالعات است. تعریف نخست در سراسر قرن نوزدهم رواج داشت و رده‌شناسی به طبقه‌بندی زبان‌ها براساس ویژگی‌های ساختواژی آنها اطلاق می‌شد. او این برداشت را ’طبقه‌بندی رده‌شناختی‘ می‌نامد. تعریف دوم رده‌شناسی، مطالعۀ الگوهای نظام‌مند میان زبان‌هاست که از نیمۀ دوم قرن بیستم آغاز شد و کرافت از آن با عنوان ’تعمیم رده‌شناختی‘ یاد می‌کند. این تعریف مقارن با ارائۀ جهانی‌ها در زبان‌ها در دهۀ شصت است و مفهوم امروزی و رایج رده‌شناسی نیز تا حد زیادی بر مبنای همین تعریف بنا شده است. گرین‌برگ این نگرش را رویکرد تعمیم‌گرایی در مقابل فردیت‌گرایی رده‌شناسی قرن نوزدهم می‌نامد. به عقیدۀ او زبان‌ها از نظر ساختاری با هم متفاوت‌اند، اما نه آن‌قدر که قابل مقایسه نباشند. این دیدگاه بیشترین توجه خود را به تعمیم‌سازی در زبان‌ها با تکیه بر ویژگی‌های منفرد صرفی و نحوی معطوف داشته است. اگرچه در سنت رده‌شناسی قرن نوزدهم کلیت هر زبان در یک رده قرار می‌گرفت، اما واقعیت آن است که گاهی ویژگی‌های رده‌شناختی تنها بر بخشی از نظام دستوری تأثیر می‌گذارند. برای مثال می‌توان زبانی یافت که نظام اسمی آن ویژگی‌های پیوندی و نظام فعلی آن ویژگی‌های تصریفی دارد (کرافت، ۲۰۰۳: ۴۷). دبیرمقدم (۱۳۹۲: ۱۹) ویژگی‌های رده‌شناختی ساختواژی زبان فارسی امروز را تلفیقی از موارد زیر برمی‌شمرد که مؤید همین مطلب است.

الف) داشتن جلوه‌هایی از زبان‌های تصریفی، مانند ستاک گذشتۀ فعل‌های بی‌قاعده همچون ’دوز ‌ـ دوخت‘؛

ب) برخورداری از جنبه‌هایی از زبان‌های پیوندی، مانند واژۀ ’ناسازگاری‘؛

ج) جایز شمردن انضمام، نظیر صورت غیرمنضم ’دانش‌آموزان درس‌هایشان را خوب خواندند‘ و گونۀ منضم شدۀ آن به صورت ’دانش‌آموزان خوب درس خواندند‘؛

د) دارا بودن ویژگی‌های مختلف زبان‌های تحلیلی، مانند وجود افعال وجهی و پس‌اضافه‌ها.