بریده‌هایی از کتاب توپ های ماه اوت

روس‌ها، به نظر آلمانی‌ها، بقایای تاتارهای آسیا بودند که بی‌عذر موجه در شرق اروپا جا خوش کردند و باید به صحاری اجدادشان برگردانده شوند. فرانسه‌زبان‌ها باید ایالاتی از امپراتوری پان‌ژرمن باشند و برای لهستانی و صرب و کلا اهل بالکان بهترین موقعیت قابل تصور، کارگری و بردگی، که برای آن به دنیا آمده‌اند، تحت قیمومیت امپراتوری یگانهٔ اروپا و قطب فرهنگ جهان است.

تازه دارد با پاهای یخ‌کرده خوابم می‌برد که امربر از راه می‌رسد و می‌پرسد هفتهٔ قبل گروهان من چند جفت جوراب داشت. می‌گویم۱۴۱.۵. پشت‌بندش نامه می‌رسد لطفآ فوری توضیح بدهید چرا یک لنگه جوراب کم دارید. جواب می‌نویسم چون گلولهٔ توپ پای یک نفر را برد.

ابزارْ مدرن بود، آدم‌ها قدیمی بودند.

آلمانی‌ها، که خودشان را در روح و روان، در توان، در نیرو، صنعت و فضایل ملی برتر می‌دانستند، احساس می‌کردند شایسته‌اند کل اروپا قلمرو آن‌ها باشد.

در مرور بر جنگ جهانی اول هم می‌توان دید حتی در جوامعی که گفته می‌شود آفرینندهٔ مدرنیته‌اند، هیئت‌های حاکمه، رهبران، سیاسیون و تقریبآ کل جامعه با اکراه در پی واقعیت‌های پیش‌بینی‌نشدهٔ نامطبوع روان بودند و علاقه‌ای به تغییر نداشتند ــ البته جز فتح سرزمین‌های دیگر و نابودی دشمنان. مدرنیته نه فرآیندی آگاهانه، بلکه برچسبی است دلبخواهی و مُد روز برای یک کاسه کردن مجموعه‌ای عظیم از تحولات پراکنده در جوامعی دور از هم در گذر زمان.

قیصر به سربازانش، که در نخستین هفتهٔ ماه اوت عازم جنگ بودند، گفت «پیش از ریختن برگ درخت‌ها به خانه برمی‌گردید.»

اما مشخصهٔ آن جنگْ جبههٔ غرب است. نام جبههٔ غرب مترادف شد با بیهودگی، تکرار اعمالی بی‌ثمر، سال‌ها پوسیدنِ میلیون‌ها مرد جوان و کشته یا معلول شدن شماری عظیم در گِل و لجنِ

به جنگ جهانی اول، گرچه آن هم واقعه‌ای است معاصر و آخرین فرد بازمانده‌اش در سال ۲۰۰۹ درگذشت، به‌مراتب کم‌تر می‌پردازند. سبب را شاید بتوان در ترکیب غیرقابل هضمِ بلاهت و فاجعه و پوچی جست.

انفجار گلوله‌های توپ تمام زمین‌ها را شخم زده و روزهاست باران می‌بارد. سی سانت که بکنی به آب می‌رسی. زمین بیش‌تر لجن است تا گِل. آدم قدم که برمی‌دارد هشت ده سانت فرومی‌رود و به‌زحمت می‌تواند پایش را بیرون بکشد. کسی که مدتی یک جا ایستاده یا نشسته به قدری در لجن فرومی‌رود که گیر می‌کند و دو سه نفر باید کمکش کنند بیرون بیاید. آدم‌هایی که برای رفت‌وآمد به ستاد گردان از سنگر بیرون می‌روند در گِل گیر می‌کنند و هرقدر داد می‌زنند نمی‌شود برایشان کمک فرستاد. آلمانی‌ها همین‌جوری این‌جا و آن‌جا توپ می‌اندازند. کسی که یک جسد پیدا کند روی آن بایستد یا بنشیند خیلی شانس آورده.

گوته می‌گفت اگر قرار بر انتخاب میان بی‌عدالتی و بی‌نظمی باشد، آلمانی‌ها بی‌عدالتی را ترجیح می‌دهند.

آلمانی‌ها تردید نداشتند وقتی یک بار برای همیشه پیروز شوند فرهنگشان خودبه‌خود و به طور طبیعی جایگزین فرهنگ‌های مبتذل و منحط و پست سایر ملت‌های اروپا خواهد شد. با همین طرز فکر بود که پس از اشغال بلژیک هنگامی‌که کسی به‌سوی سربازان آلمانی تیر می‌انداخت بی‌درنگ هر تنابنده‌ای را دم چنگشان می‌آمد می‌کشتند، زن و مرد و سالخورده و خردسال را به خط می‌کردند و به گلوله می‌بستند، خانه‌ها را می‌سوزاندند و دهکده‌ها را صاف می‌کردند. «گوته می‌گفت اگر قرار بر انتخاب میان بی‌عدالتی و بی‌نظمی باشد، آلمانی‌ها بی‌عدالتی را ترجیح می‌دهند.

قیصر به سربازانش که در نخستین هفتهٔ ماه اوت عازم جنگ بودند گفت: «پیش از ریختن برگ‌ها به خانه برمی‌گردید.»

سال ۱۹۱۲ پیشنهاد شد با توجه به افزایش برد تفنگ‌های جدید و نیاز سربازان به استتار، کت آبی و کلاه و شلوار قرمز و دستکش سفید را کنار بگذارند و لباس آبی‌خاکستری برای صحرا یا خاکستری‌سبز برای جنگل بپوشند. غریو و غوغا برخاست که نه‌تنها حیثیت قشون بلکه عنعنات ملی و کیان مملکت در خطر است. قهرمانان ارتش اعلام کردند پوشاندن رنگی گِل‌آلود و بی‌شکوه بر تن سرباز فرانسوی در حکم تحقق آرزوهای قلبی دشمنان ملت و فراماسون‌هاست. وزیر پیشین جنگ از جانب فرانسه فریاد زد: «حذف شلوار قرمز؟ هرگز! شلوار قرمز یعنی فرانسه!» جانشین او پس از پایان جنگ نوشت: «آن چسبیدن کورکورانه و ابلهانه به چشمگیرترین رنگْ عواقبی سخت در پی داشت.»

در آن زمان کنت ویتّه به تزار اندرز داد که باید یا قانونی اساسی، که مردم خواستار آنند، بدهد یا نظم را با دیکتاتوری نظامی برقرار کند،

معاهدهٔ بیورکو دولت مستعجلی بود که برقی زد و تمام شد.

و هیچ‌چیز به اندازهٔ شعار یک سردار بزرگ اما مرده خیال اهل نظام را راحت نمی‌کند.

بحث واستدلال همواره میل را تبدیل به خط‌مشی می‌کند.

کلاوزِویتس نوشت انسان‌های عادی از احساس خطر و مسئولیت افسرده می‌شوند؛ اگر این شرایط «به تقویت قوهٔ قضاوت پروبال ببخشد، پس باید عظمت غیرعادی روح در کار باشد».

سال ۱۹۱۰ در بریتانیا نویسندهٔ کتابی با عنوان توهم بزرگ، که به یازده زبان ترجمه شد و طرفداران بسیار یافت، ثابت می‌کرد جنگ در اروپا ممکن نیست، زیرا وابستگی مالی و اقتصادی ملت‌ها به یکدیگر به اندازه‌ای است که جنگ صرفهٔ اقتصادی ندارد؛ پس هیچ ملتی چنان احمق نیست که جنگ را شروع کند. عالِم و عامی، صلح‌دوست و جنگ‌طلب، اعیان و فقیر ظاهرآ باور کرده بودند جنگ برای عزت و شرف است نه فعالیتی اساسآ اقتصادی برای تصاحب چیزی یا حفظ مالکیت چیزهایی.

افسران فارغ‌التحصیل دانشکدهٔ سن سیر با کلاه گرد که پَری سفید بالای آن بود و دستکش‌های سفید به جنگ می‌رفتند؛ مردن با دستکش سفید را شیک می‌دانستند.»

پرورش‌یافته در مملکتی که رابطهٔ رعیت با پادشاه فقط مبتنی بر اطاعت است نمی‌تواند مملکتی را درک کند که بر پایه‌ای دیگر باشد، و هرگاه پا به چنین کشوری بگذارد سخت مشوش می‌شود. فقط وقتی راحت است که در حضور مرجع اقتدار باشد و تک‌تیرانداز غیرنظامی را چیزی علی‌الخصوص شریرانه می‌داند. نزد غربی، تک‌تیراندازِ غیرنظامی قهرمان است؛ نزد آلمانی، مرتدی است که هستی مملکت را تهدید می‌کند.»

۲۸ اکتبر انفجار گلوله‌های توپ تمام زمین‌ها را شخم زده و روزهاست باران می‌بارد. سی سانت که بکنی به آب می‌رسی. زمین بیش‌تر لجن است تا گِل. آدم قدم که برمی‌دارد هشت ده سانت فرومی‌رود و به‌زحمت می‌تواند پایش را بیرون بکشد. کسی که مدتی یک جا ایستاده یا نشسته به قدری در لجن فرومی‌رود که گیر می‌کند و دو سه نفر باید کمکش کنند بیرون بیاید. آدم‌هایی که برای رفت‌وآمد به ستاد گردان از سنگر بیرون می‌روند در گِل گیر می‌کنند و هرقدر داد می‌زنند نمی‌شود برایشان کمک فرستاد. آلمانی‌ها همین‌جوری این‌جا و آن‌جا توپ می‌اندازند. کسی که یک جسد پیدا کند روی آن بایستد یا بنشیند خیلی شانس آورده.

به آینده پرتاب می‌شدند بی‌آن‌که مجال وداع با گذشته بیابند.

قیصر به سربازانش که در نخستین هفتهٔ ماه اوت عازم جنگ بودند گفت: «پیش از ریختن برگ‌ها به خانه برمی‌گردید.»

قرن‌ها پیش از آن، ینی‌چری‌های عثمانی دست‌گرفتن تفنگ (البته در آن زمان سرپُر) را با اکراه پذیرفته بودند اما از به‌کاربردن توپ عار داشتند، زیرا زدن حریف از راه دور و بدون دیدن او را خلاف آیین مروت می‌دانستند.

در آن‌سو، از بزرگ‌ترین عوامل پیروزی خردکنندهٔ آلمان بر روسیه در جبههٔ شرق این بود که روس‌ها ارتباط مرتب، سازماندهی مناسب و حتی سیم کافی برای کشیدن خطوط تلفن نداشتند و برنامهٔ عملیات را از بی‌سیم و بدون رمز برای واحدهایشان می‌خواندند، ایستگاه‌های شنود آلمان هم گوش می‌کردند. به این ترتیب، طرفی بازنده بود که افتضاح‌تر عمل می‌کرد، نه این‌که برنده چه اندازه خوب کار می‌کرد.

«اگر قرار است پایمال شویم بگذار با افتخار پایمال شویم.»