بریده‌هایی از کتاب پنج اقلیم حضور

من در هیچ کجای دنیا ندیده‌ام که مزار و مقبره یک شاعر بزرگ، زیارتگاه مردم باشد! شاید شما تنها ملتی باشید که با شاعرانتان چنین ارتباط معنوی عمیقی دارید و چنان ارجی برایشان قائلید که حضوری مدام در زندگی شما دارند.

حافظ یکی از معترضین خستگی‌ناپذیر همه‌گونه افکار محدودکننده است، زیرا حقیقت برای او وسیع‌تر از آن است که در مقولات تنگ خوب و بد قرار بگیرد، پرصداتر از آن است که در خطبه‌های توخالی واعظان جاگیرد، رسواتر از آن است که در قفس نصایح زهاد محبوس بماند، عاصی‌تر از آن است که در بند تفتیش عقاید بگنجد.

حافظ نه‌تنها خودبینی و خودرایی نفوس تنگ‌نظر و نه‌فقط اخلاق تقلیلی تزویر و ریا را افشا می‌کند، بلکه در گامی فراتر «افسانه» تملک حقیقت و اشتباه‌گرفتن امیال خویش به‌جای واقعیات را هم فاش می‌سازد: جنگ هفتادودو ملّت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت رهِ افسانه زدند

خوشتر از دورانِ عشق ایام نیست

می‌توان اذعان داشت که خصلت شاعرانگی ایرانی و همدمی سحرانگیز او با شاعران بلندمرتبه‌اش پدیده‌ای است کاملا استثنایی و یگانه، که به‌راستی شکوهمند است و تحسین‌برانگیز. امرسون می‌گوید: ایرانیان را فرانسویهای آسیا نامیده‌اند. هوش برتر آنان، احترامشان نسبت به اهالی فضل و دانش و کمال، مهمان‌نوازیشان در قبال مسافران غربی، مسامحه‌شان نسبت به مسیحیانی که در سرزمینشان زندگی می‌کنند، مسامحه‌ای که با رفتار تعصب‌آلود ترکان عثمانی در تضاد آشکار است، گویا از فرهنگ غنی آنان نشأت می‌گیرد، فرهنگی که برساخته شاعران بزرگ آنان است، و طی پنج قرن مدام تقویت شده و ایرانیان را قادر ساخته است تا خوی فاتحان سرزمینشان را تلطیف کنند و متمدنشان سازند، مادام که هویت ملی خود را حفظ می‌کنند.

گاهی شنیده می‌شود که اهل ذوق اعجاب می‌کنند که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن گفته است، ولی حق این است که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن نگفته است، بلکه ما پس از هفتصدسال به‌زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم، یعنی سعدی شیوه نثر فارسی را چنان دلنشین ساخته که زبان او زبان رایج فارسی شده است.

زین پیش نبودیم و نبد هیچ خلل زین پس چو نباشیم همان خواهد بود

نه از خاکم نه از آبم نه از بادم نه از آتش نه از عرشم نه از فرشم نه از کونم نه از کانم

در نقطه اوج دیوان به جایی می‌رسیم که شعر نه رقص افلاک گردان است، نه اضطراب وجود، نه وجد و سرور عشق، نه جستجوی کسی یا چیزی، بلکه مرکز فیاض عدم است که سرشاری‌اش جهان را سیراب می‌کند، و جهان یکسره به شعری بدل می‌شود که عین سکوت است، سکوت ازلی.

همین مکان لامکان مقرّ عشق است، بالاتر از افلاک، بالاتر از مجردات و ملائک، آنجا که روح در کبریای جلال حق فانی می‌شود. عشق همچنان انسان را فرا می‌خواند تا از تمامی موانع درگذرد و محدودیتها را درنوردد و سرانجام به «جان جان جانها» بپیوندد

البته این سرسپردگی می‌تواند گاه حکم تیغ دودمی را داشته باشد که لبه دیگرش تفکر آزاد را نشانه می‌گیرد و درنهایت به قیدی دست‌وپاگیر بدل می‌شود، چراکه این الگوهای دیرین علاوه‌برآنکه سرمشق رفتار، دانش، عرفان و عقل عملی‌اند، ضمنآ تمامی پاسخهای لازم و مقتضی را در گنجینه حافظه قومی ما انباشته‌اند. کافی است نقبی بدان بزنیم تا سیل خروشان پندهای حکمت‌آموز و اندرزهای گرانمایه سرازیر شوند و سیرابمان کنند و گره از تمامی مشکلات و معضلات احتمالی بگشایند. در واقع تفکر در چنین موقعیتی، عین تذکر است. ذهن ایرانی مملو از غنای گفتار شعرای سترگش، گاه به اسارت این الگوهای غالب درمی‌آید، و از فاصله‌گرفتن و از بیرون‌نگریستن خویش عاجز می‌ماند. یک‌وجه از این موقعیت دوگانه، زمینه‌ای برای هویتی استوار و مستحکم فراهم می‌آورد، ولی وجه دیگرش مانع تفکر آزاد است. تفکر آزاد یعنی تفکری که دل به دریا زند، طرح مسئله کند، و به پاسخهای پیش‌داده بسنده نکند. جنبه منفی این موقعیت، نقصی است که در واقع از کمال‌یافتگی بی‌نظیر این بینش کهن نشأت می‌گیرد و مانع جهش تفکر ابتکاری و متهورانه می‌شود و در برابر طرح هرگونه مسئله‌ای خارج از الگوهای متداول و متعارف سدّی برمی‌افرازد و مجال آن نمی‌دهد تا از کوله‌بار شکوهمند این امانت کهنسال دمی بیاساییم.

در اصطلاح رند می‌توان خصوصیات مختلف خصال ایرانیان را دید: انعطاف‌پذیری و استعداد کنارآمدن با اوضاع که البته لزومآ دال بر فرصت‌طلبی نیست، بلکه هنر هماهنگ‌شدن و تواضع است، به‌گونه‌ای که کنفوسیوس به‌شایستگی آن را «هنر کوچک‌کردن خود» بیان کرده است؛

خوابِ بی‌هنگامت از ره می‌برد ورنه بانگ صبح بی‌هنگام نیست

شباهت زبان سعدی در هفتصد سال پیش با زبان امروزی ایرانیان حیرت‌انگیز است؛ فروغی در این‌باره می‌گوید: گاهی شنیده می‌شود که اهل ذوق اعجاب می‌کنند که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن گفته است، ولی حق این است که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن نگفته است، بلکه ما پس از هفتصدسال به‌زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم، یعنی سعدی شیوه نثر فارسی را چنان دلنشین ساخته که زبان او زبان رایج فارسی شده است.

بنیاد جهان بر پوچی و بیداد است: اگر سینه زمین را بشکافی چه دُرها و گوهرها که در او نمی‌یابی: ای چرخ فلک خرابی از کینه توست بیدادگری پیشه دیرینه توست وی خاک اگر سینه تو بشکافند بس گوهر قیمتی که در سینه توست

سعدی نمونه‌های فرهنگی و علی‌الخصوص اخلاقی رایج در سنّت زمانه را از طریق تقلیدی منحصربه‌فرد اخذ کرده، از صافی تجربه‌اندوزی شخصی گذرانده و با کلام دلاویز خاص خود آنها را با چنان ظرافت و تبحری «به سلک عبارت کشیده» که دیگران از تقلید آن عاجز مانده‌اند.

مشو ایمن از گنج و تاج و سپاه روانم ترا چشم دارد به راه! چو آیی، بهم پیشِ داور شویم! بگوییم و گفتارِ او بشنویم!

زیرا کلمه رند ارتباط تنگاتنگی با فرهنگ ما دارد و به‌قول ژاک ماریتن چنان با «اسناد اشرافیت متافیزیک» ما عجین است که نمی‌توان آن را به‌زبان دیگری ترجمه کرد، بی‌آنکه از طنینی که در متن فرهنگی خود دارد جدا شود. شارل دو بو می‌گوید: ترجمه‌ناپذیرترین واژه‌ها، پرمعنی‌ترینهاست. این کلمات امّهاتِ (به‌صورتی که گوته آن را عرضه می‌کرد) دنیای تفکر و احساس است که در متن خانواده بزرگ بشریت به‌هر قومی آن چیزی را می‌بخشد که باید آن را فردیت متافیزیک آن قوم نامید.

دوزخ شرری ز رنج بیهوده ماست فردوس دمی ز وقت آسوده ماست

در تفکر یونانی، هوبریس (hubris) یا غرور جنون‌آمیز در نهایت به نمسیس (nemesis) یا انتقام و کین می‌انجامد. در شاهنامه گرفتارشدن به این جنون، چنانکه جمشید و گشتاسب به آن دچار شدند، همیشه با از دست دادن فرّه ایزدی همراه است، و هرگاه فرّه ایزدی از دست رود، کشور در مصیبت و بیداد و ستمگری فرومی‌غلتد.