بریده‌هایی از کتاب حرکت در مه

«ده سال طول می‌کشد تا یک‌شبه موفق شوید.»

صادق هدایت را خوانندگانْ نویسندهٔ معروفی نکردند؛ مجتبی مینوی از طریق بی‌بی‌سی این کار را کرد.

باید ده هزار ساعت تمرینِ نوشتن کرده باشد. پس اگر بخواهیم ادبیاتی در سطح جهان بیافرینیم، باید در فاصلهٔ بین شانزده تا بیست و هفت‌سالگی روزی نُه ساعت تمرین نوشتن کنیم؛ و مثل روز روشن است که چنین نیست. پس بدیهی است که ادبیاتی بسیار پایین‌تر از سطح شاهکارهای جهانی داشته باشیم. که داریم.

رمان‌های ایرانی (به‌خصوص در دو دههٔ گذشته) بیشتر دل‌نوشته هستند تا متن ادبی. نویسندگانی خسته و بی‌هدف که ناشرانی را مجاب کرده‌اند تا خاطره‌هایی را به عنوان رمان چاپ کنند.

خواهش می‌کنم شما هم از این به بعد خودتان را دست‌مایهٔ شوخی آدم‌های باهوش قرار ندهید و نگویید که فلان اثر بی‌محتواست. عاقل باشید و بگویید «فلان اثر فلان محتوا را دارد، اما به‌نظر من و به این دلایل، محتوایی است به‌دردنخور، دم‌دستی، محافظه‌کارانه یا ارتجاعی.»

بسیار گفته شده که «میان واقعیت و داستان تفاوت قایل شوید.» اما حقیقت این است که چیزی جز داستان وجود ندارد. در واقع، واقعیات یعنی داستانِ ما از واقعیات.

مشکلِ اصلیِ نویسندگانِ ما ندانستن تکنیک‌ها و قواعدِ نویسندگی نیست؛ شیوهٔ زندگی کردن و اندیشیدن همچون یک نویسنده است

حکایتی است معروف از جویس که هنگام نوشتن بیداری فینیگان‌ها صفحات رمانش را به مترجم فرانسه‌اش، که اتفاقاً بسیار فاضل و باسواد بود، می‌داده تا بخواند. هر جای رمانش را که این مرد صبور می‌فهمیده، آن‌قدر تغییر می‌داده تا نفهمد

وقتی زبانِ یک فرهنگ زنده بماند، تفکرِ آن هم پویا می‌شود؛ و وقتی شیوهٔ تفکر ملتی تحرک داشته باشد، در کردار هم شاد، سرزنده و روشن می‌ماند.

گاه می‌پندارم که تنها عرصهٔ آزادی در سراسر تاریخ بشر، که عرصهٔ تاخت‌وتاز همهٔ بایدها و نبایدهای ایدئولوژی‌هاست، عرصهٔ آفرینش هنری است.

تکنیک بدون دانستن تئوری به ابزاری می‌ماند که آن را در اختیار داریم اما سر درنمی‌آوریم دقیقاً باید با آن چه کنیم. مثلاً برای خودِ من گاه پیش آمده که سنجاق‌قفلی را به جای خلال‌دندان به کار برده‌ام. بعضی وقت‌ها همان کارکرد را داشته اما یک‌بار هم باعث شد کارم به متخصص لثه و جراحی بکشد.

ورزش تقریباً به اندازهٔ مواد مخدر دوپامین در بدن آزاد می‌کند.

افلاتون معتقد بود که وصل موجبِ مرگ عشق است زیرا انسان‌ها ذاتاً خودخواه‌اند. یعنی به‌محض ازدواج عاشق و معشوق، عشق از میان آنان رخت برمی‌بندد.

همان جایی که شکستن قواعد، تمسخرِ بایدها و نبایدها و به چالش کشیدن پیشانی عبوس هژمونی کمترین هزینه را دارد؛ و شاید راز پدید آمدن هنر و ماندگاری‌اش همین باشد.

خاطرتان باشد که ادبیاتِ آشنازدا برای تفکر هر ملت حکم اکسیژن را دارد برای خون انسان. چرا که افکار شما را تازه می‌کند و به شما حس زنده بودن می‌بخشد. زمانی که اندیشمندان، هنرمندان و ادیبان کشوری بتوانند با ذهنی باز زبان را به اختیار عقاید زنده و جدید درآورند روح ملت تازه می‌ماند و دیگر به‌سختی در قید تفکر بیگانه می‌افتد.

اندیشمند دیگری هم هست به نام آلفرد آدلر. آدلرِ روان‌شناس معتقد بود که وصل موجبِ قوام عشق است زیرا انسان‌ها ذاتاً دیگرخواه‌اند.

احساساتی یعنی کسی که متلوّن است و از نظر ما مدام نظرش را در مورد چیزها عوض می‌کند. درحالی‌که او «نظرش» را دربارهٔ چیزها عوض نمی‌کند، بلکه احساسش در مورد چیزها عوض می‌شود. به عبارت دیگر، فرق اساسی‌اش با آدم احساسی و متفکر این است که نه براساس تحلیل داده‌ها عمل می‌کند نه براساس ارزش‌هایش که نقطهٔ نهایی آن از عقل می‌گذرد. بلکه دقیقاً براساس حس‌هایش تصمیم می‌گیرد یا واکنش نشان می‌دهد.

خودتان را دست‌مایهٔ شوخی آدم‌های باهوش قرار ندهید و نگویید که فلان اثر بی‌محتواست. عاقل باشید و بگویید «فلان اثر فلان محتوا را دارد، اما به‌نظر من و به این دلایل، محتوایی است به‌دردنخور، دم‌دستی، محافظه‌کارانه یا ارتجاعی.»

تاریخ مضمونْ تاریخ خطی نیست، دایره‌وار است. این همان عمق دادن به اثر ادبی است. این‌که رمان‌نویس تا چه حد یک مضمون را بکاود، بستگی چندانی ندارد به این‌که در چه زمانی زندگی می‌کند. هنوز هیچ نویسندهٔ ایرانی‌ای نتوانسته پسرکشی (بنیادی‌ترین مضمون زندگی اجتماعی ایرانی) را به قوت فردوسی بکاود. هزار سال از آن زمان گذشته است.

حکایتی است معروف از جویس که هنگام نوشتن بیداری فینیگان‌ها صفحات رمانش را به مترجم فرانسه‌اش، که اتفاقاً بسیار فاضل و باسواد بود، می‌داده تا بخواند. هر جای رمانش را که این مرد صبور می‌فهمیده، آن‌قدر تغییر می‌داده تا نفهمد.

فضاحت دو جنگ عالم‌گیر، مثل هر ناامیدی بزرگ دیگر، دو سو داشت. اساساً انسان‌ها پس از شکست‌ها دو گونه رفتار می‌کنند: یا افسرده و ساکن می‌شوند، که نتیجهٔ آن در ادبیات می‌شود خرده‌پی‌رنگ؛ یا به خوش‌باشی، تحرک و لذت رو می‌آورند، که نتیجه‌اش می‌شود پی‌رنگ ژانری.

زبان هم وقتی به یک شکل تکرار شود، هویت خود را از دست می‌دهد. اتفاقاً ادبیات در هر فرهنگ و تمدنی به این دلیل اهمیت حیاتی دارد که زبان را با تغییرات مداوم زنده نگه می‌دارد. وقتی زبانِ یک فرهنگ زنده بماند، تفکرِ آن هم پویا می‌شود؛ و وقتی شیوهٔ تفکر ملتی تحرک داشته باشد، در کردار هم شاد، سرزنده و روشن می‌ماند.

زبانِ گفتار همیشه زنده‌تر و انعطاف‌پذیرتر از زبان نوشتار است. انسان‌ها در زبان گفتار کلمات یا تعابیری را که به دردشان نخورد خیلی زود کنار می‌گذارند و کلمه‌ها و تعابیری را می‌سازند یا زنده می‌کنند که به کارشان بیاید. زبان گفتار چون در جایی ضبط نمی‌شود، ممکن است خیلی زود از بین برود، اما دقیقاً به همین دلیل که ضبط نمی‌شود، از خطر کهنه و فرسوده شدن دور می‌ماند.

کتاب هنر شناخت مردم نوشتهٔ پل دی. تیگر و باربارا بارون ـ تیگر، ترجمهٔ محمد گذرآبادی، نشر هرمس

گاه می‌پندارم که تنها عرصهٔ آزادی در سراسر تاریخ بشر، که عرصهٔ تاخت‌وتاز همهٔ بایدها و نبایدهای ایدئولوژی‌هاست، عرصهٔ آفرینش هنری است. همان جایی که شکستن قواعد، تمسخرِ بایدها و نبایدها و به چالش کشیدن پیشانی عبوس هژمونی کمترین هزینه را دارد؛ و شاید راز پدید آمدن هنر و ماندگاری‌اش همین باشد.

میزانسن، دکوپاژ، تدوین و... از اجزاء اختصاصی ساختار دراماتیک سینما هستند. در مقابل، زبان، پاراگراف‌بندی و فصل‌بندی از اجزاء اختصاصی ساختار دراماتیک داستان‌نویسی‌اند. برخی از اجزاء ساختار دراماتیک نیز در هر دو مشترک است؛ مانند زاویه‌دید، دیالوگ، ریتم و... با این توضیحِ بدیهی که شیوهٔ ارائه و کارکرد هر یک از آن‌ها در هر هنر به گونه‌ای متفاوت است.

صادق هدایت را خوانندگانْ نویسندهٔ معروفی نکردند؛ مجتبی مینوی از طریق بی‌بی‌سی این کار را کرد. هوشنگ گلشیری را هم بهمن فرمان‌آرا با فیلم شازده احتجاب. خودِ گلشیری هم وقتی به نهاد تبدیل شد، همین کار را با بهرام صادقی کرد.

محافل فقط خرده‌پی‌رنگ را قدر می‌دانند. هنوز هم به دلیل قدرت محفل‌ها، خیلی‌ها گمان می‌کنند که صادق هدایت، هوشنگ گلشیری و بهرام صادقی نویسندگان بزرگ‌تری هستند از احمد محمود، سیمین دانشور و اسماعیل فصیح. نویسندگانی که بیشتر به اشتراکات پلات بزرگ نظر داشتند تا افتراق آن. در جامعه‌ای که احمد محمود با حداقل چهار رمان درجه‌یک، نویسنده‌ای کوچک‌تر شمرده می‌شود از بهرام صادقی با یک مجموعه داستان (با نهایت پنج داستان خوب) و یک داستان بلندِ کمی بهتر از متوسط، دیگر تکلیف ژانرنویس معلوم است

«افراد متخصص نه‌تنها به دنبال ایده‌های جدید نمی‌روند، بلکه به‌شدت نسبت به ایده‌های جدید حساس‌اند و آن‌ها را به باد انتقاد می‌گیرند. به هر میزان عمیق‌تر وارد مبحثی شوید، به همان میزان سخت‌تر می‌توانید تغییر در آن را بپذیرید و معمولاً نسبت به تغییر بدبین هستید

دیکتاتور بیشتر از هر چیز ترس از غاصب دارد. اگر گمان کند در خطر است، به خشونت بیشتری رو می‌آورد.