محمدرضا اصلانی

محمدرضا اصلانی (Mohammad Reza Aslani) فیلمساز، پژوهشگر، نقاش، نویسنده و شاعر ایرانی است. اصلانی به دلیل علاقه‌‌ای که به پژوهش در هنر دارد، سبک خاصی را در سینمای خود دنبال می‌‌کند که توجه‌‌ها را به خود جلب کرده است. او طی بیش از ۵۰ سال کار هنری، توانسته نزدیک به ۲۰ عنوان فیلم بسازد. اصلانی در کنار فیلم‌‌سازی، شعرها، داستان‌‌ها و پژوهش‌‌های بسیاری را نیز به چاپ رسانده است. «دگرخوانی سینمای مستند»، «شب‌‌های نیمکتی، روزهای باد» و «هستی آینه» از جمله آثار مطرح اصلانی هستند.

بیوگرافی محمدرضا اصلانی

محمدرضا اصلانی ۷ آذر سال ۱۳۲۲ در رشت به دنیا آمد. پدر اصلانی تاجر و مادرش درس‌‌خوانده بود. او از سه سالگی خواندن و نوشتن را با کمک مادرش آغاز کرد. اصلانی به دلیل تنهایی در دوران کودکی و ممانعت خانواده در بازی با همسالان خود و صحبت به زبان گیلکی، شرایط خاصی را در زندگی تجربه کرده است. این شرایط خاص موجب شد که او از همان دوران کودکی با کتاب‌‌های معتبری از ادبیات و فلسفه آشنا شود. اصلانی با ورود به مقطع نوجوانی با ادبیات مدرن آشنا گردید. او در کنار مطالعه‌‌ی کتاب‌‌های گوناگون، علاقه‌‌ی خاصی به نقاشی داشت و یادگیری نقاشی را نیز دنبال می‌‌کرد. با سقوط دولت مصدق و پس از ورشکستگی پدر، خانواده‌‌ی اصلانی به تهران مهاجرت کردند. او قریب به یک سال به‌عنوان حسابدار نزد عمویش کار کرد و در نهایت در سال ۱۳۴۲ با ورود به دانشکده‌‌ی هنرهای تزئینی دانشگاه هنر تهران، دانشجوی رشته‌‌ی نقاشی شد.

چاپ اولین شعر

در سال ۱۳۴۴ شمسی، اولین کتاب شعر محمدرضا اصلانی به نام «شب‌‌های نیمکتی، روزهای باد» به چاپ رسید. چاپ اشعار اصلانی موجی از تشویق‌‌ها و انتقادها را برانگیخت. دلیل انتقادها از این مجموعه اشعار، نگاهِ جدیدی بود که اصلانی در سرودن شعر دنبال آن بود و منتقدان علاقه‌‌ای به این سبک نشان نمی‌‌دادند. در عوض، موافقان این اشعار، اصلانی را از پیش‌‌گامان شعر مدرن فارسی می‌‌دانستند.

آشنایی محمدرضا اصلانی با دنیای سینما

پس از گذشت دو سال از دوران تحصیل در دانشگاه، اصلانی با کانون فیلم دانشگاه آشنا شد. او پیش‌ازاین، علاقه‌‌ی چندانی به سینما نداشت، چون سینما را با رویکرد تجاری و گیشه‌‌ای آن که فاقد هنر والا بود، شناخته بود. بااین‌حال، دیدن فیلم در کانون فیلم دانشگاه، دیدگاه اصلانی را نسبت به سینما تغییر داد. با تغییر نگاه درباره‌‌ی سینما، او در یک دوره‌‌ی آموزش سینمایی زیر نظر وزارت فرهنگ و هنر شرکت کرد. بعد از آن، او به استخدام تلویزیون ملی ایران درآمد؛ ولی پس از شش ماه از کار کناره‌‌گیری کرد.

در آن زمان، تلویزیون بخشی به نام پژوهش راه‌‌اندازی کرد. فریدون رهنما مسئولیت اداره‌‌ی این بخش از تلویزیون را عهده‌‌دار بود و اصلانی با او در این بخش همکاری می‌‌کرد. پس از کناره‌‌گیری اصلانی از کار در تلویزیون، او با رهنما در ساخت برنامه‌‌های مستند پیرامون بزرگان تاریخ و هنر ایران همکاری کرد. بعدازاین برنامه‌‌های مستند بود که اصلانی در پی آماده‌‌سازی ساخت نخستین فیلمش برآمد. «جام حسنلو» عنوان نخستین فیلمی است که اصلانی آن را ساخته است. او این فیلم را در سال ۱۳۴۶ و درباره‌‌ی پیشینه‌‌ی جام حسنلو ساخت. فعالیت سینمایی محمدرضا اصلانی با ساخت «جام حسنلو» آغاز شد و طی نزدیک به ۵۰ سال تا به امروز، نزدیک به ۲۰ عنوان سریال و فیلم مستند، تبلیغاتی و داستانی ساخته است.

نویسندگی در کنار شاعری

محمدرضا اصلانی، شعر گفتن را پیش از نویسندگی آغاز کرده بود اما هم‌زمان با فعالیت در نقاشی، سینما و شعرگویی در اواخر دهه‌‌ی ۵۰ شمسی، شروع به قلم‌زدن در ادبیات نیز کرد. محمدرضا اصلانی در سال ۱۳۵۶ شمسی با سودابه فضائلی، نویسنده، مدرس دانشگاه و اسطوره‌‌شناس، ازدواج کرد. ازدواج اصلانی و فضائلی، فصل جدیدی در خلق آثار هنری در کارنامه‌‌ی اصلانی بود. او بعد از انقلاب، دایره‌‌ی نگارش کتاب‌‌هایش را وسعت بخشید و علاوه بر سرودن شعر و ساخت فیلم، در حوزه‌‌ی پژوهش هنر و نگارش متون آموزشی و پژوهشی پیرامون سینما نیز اقدامات درخور توجهی انجام داد. او طی این سال‌‌ها، ضمن برگزاری کلاس‌‌های مختلف در حوزه‌‌ی سینما و ادبیات، سخنرانی‌‌های گوناگون و نگارش مقالات پرشمار، سطح پژوهشی و ادبی خود را حفظ کرده است.

مروری بر مهم‌‌ترین آثار محمدرضا اصلانی

بیش از نیم‌قرن فعالیت مستمر محمدرضا اصلانی، باعث چاپ آثار گوناگونی از وی شده است. بخشی از مهم‌‌ترین آثار به چاپ رسیده از وی عبارت‌اند از:

شب‌های نیمکتی، روزهای باد

«شب‌‌های نیمکتی، روزهای باد»، اولین کتاب شعر محمدرضا اصلانی بود که در سال ۱۳۴۴ به چاپ رسید. این کتاب با همراهی و حمایت‌‌های مهدی سحابی و ایرج انواری به نتیجه رسید و اتفاق مهمی را در کارنامه‌‌ی هنری اصلانی رقم زد. از اشعار این کتاب به عنوان آغازین شعرهای موج نو شعر فارسی یاد می‌‌شود. چاپ این کتاب، بازخوردهای زیادی داشت. موافقان ضمن تمجید اشعار اصلانی، او را پیش‌گام و پیشروی شعر نو فارسی می‌‌دانستند. از سمت دیگر، افراد مهمی همچون جلال آل‌احمد در نقد و مخالفت با این کتاب، دست‌به‌قلم شده و مقاله نوشتند. دلیل توجه زیاد مخالفان و موافقان نسبت به این کتاب، این بود که شاعر، بدون توجه به جریان پیشین و امروزی شعر فارسی، به دنبال تحول از طریق بیان شعری با کمک و تأثیر جریان شعر تی. اس. الیوت بود. انتشارات رشدیه در سال ۱۳۹۵ و نشر نقره در سال ۱۴۰۰، «شب‌‌های نیمکتی، روزهای باد» را دوباره به چاپ رساندند.

دگرخوانی سینمای مستند

در سال ۱۳۹۴، محمدرضا اصلانی با حمایت نشر رونق مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی کتاب «دگرخوانی سینمای مستند» را نوشت. واقعیت مستند، سند مستند، صنعت مستند، رسانه‌ی مستند، عکاسی ما و سینمای ما و آثار مستند دهه‌ی چهل، فصول این کتاب را تشکیل می‌‌دهند. اصلانی به دلیل آگاهی از شعر، تاریخ و سینمای مستند، به سراغ نگارش این کتاب رفت. به همین منظور هدف اصلی او در کتاب، نگاهی متفاوت و خلاقانه به سینمای مستند بوده است. اصلانی به تکامل سینما معتقد است؛ پس برای سینمای مستند، نگاهی روبه‌جلو و تکاملی در این اثر، ترسیم کرده است. علاقه‌‌ی نویسنده به کشف و شهود در سینمای مستند در این کتاب تبلوریافته است. البته نقدهایی به این کتاب وارد است. نمونه‌‌ی آن عدم بهره‌‌برداری نویسنده از جایگاه سینمای مستند کلاسیک، مدرن و پست‌مدرن در متن کتاب است.

هستی آیینه

آرش سنجابی در سال ۱۳۹۶ با محمدرضا اصلانی به گفتگو نشست و مصاحبه‌‌ای طولانی با وی داشت. این مصاحبه در کتابی با نام «هستی آیینه» توسط نشر اختران به چاپ رسید. «هستی آیینه»، آینه‌‌ی تمام‌‌نمای زندگی محمدرضا اصلانی چه در ابعاد شخصی و چه در ابعاد تفکری و کاری است. او طی سیزده فصل این کتاب، توضیح می‌‌دهد که چگونه به رابطه‌‌ای میان شعر، نقاشی، سینما و ادبیات رسیده است. او هر کدام از این هنرها را پلی برای رسیدن به کشف و شهود دنیایی می‌‌داند و این مورد را در مصاحبه گوشزد می‌‌کند که همه‌‌ی این هنرها، باعث به‌وجودآمدن سلسله‌‌ی تفکری او شده‌‌اند. او در این کتاب، ضمن شرح چگونگی علاقه به سینما، از ساخت فیلم‌‌های مطرح خود همچون «جام حسنلو»، «شطرنج باد» و «آتش سبز» نیز می‌‌گوید.

اصلانی به روایت اصلانی

کتاب اصلانی به روایت اصلانی مجموعه‌ای از گفت‌وگوهای زاون قوکاسیان، یونس تراکمه و داوود مسلمی با محمدرضا اصلانی است که به تنظیم و تدوین طاهره امامی منتشر شده است. این کتاب به دنیای فیلم‌های محمدرضا اصلانی می‌پردازد و از طریق صحبت‌های خود او، به درک بهتر آثارش کمک می‌کند. در این گفت‌وگوها، اصلانی از شکل‌گیری ذوق هنری‌اش، تأثیرات ادبی و هنری و همچنین ویژگی‌های سینمای خود سخن می‌گوید. همچنین، تأثیر نقاشی، ادبیات و تئاتر بر نگاه سینمایی او و واقعیت‌های اجتماعی که بر آثارش تأثیر گذاشته‌اند، در این کتاب مطرح می‌شود. این اثر به کسانی که با سینمای اصلانی آشنا هستند، درک عمیق‌تری از فیلم‌هایش می‌دهد و دیگران را نیز به تماشای فیلم‌های او ترغیب می‌کند.

‌شاهین‌ها و بشکه‌ی باروت

کتاب شاهین‌ها و بشکه‌ی باروت نوشته‌ی محمدرضا اصلانی، رمانی مهیج برای نوجوانان است که توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شده است. داستان با دریافت نامه‌ای از طرف یوسف، برادر بزرگ محسن، آغاز می‌شود که در آن هشدار داده شده: «مواظب بشکه‌ی باروت باش، به بشکه‌ی م.ک.ب دست نزن تا خودم بیایم.» محسن و برادر کوچک‌ترش مرتضی که در گروهی زیرزمینی فعالیت می‌کنند و اعلامیه‌هایی را پخش می‌کنند، برای کشف راز این جمله و بشکه‌ی م.ک.ب درگیر ماجراهای زیادی می‌شوند. داستان از زبان محسن و به روش اول‌شخص روایت می‌شود و در زمانه‌ای رخ می‌دهد که مردم منتظر بازگشت آیت‌الله خمینی به ایران هستند.

سیری در آثار داستان‌نویسان کُرد

کتاب سیری در آثار داستان‌نویسان کرد نوشته‌ی بختیار علی و ترجمه‌ی محمدرضا اصلانی، با ویراستاری نازنین خلیلی پور، به بررسی آثار داستانی نویسندگان کُرد می‌پردازد. این کتاب شامل نقد و تحلیل‌هایی از آثار بختیار علی و دیگر نویسندگان کُرد است. فصل‌های کتاب به بررسی موضوعاتی همچون رئالیسم جادویی، مسخ‌شدگی، استعاره‌ها، نقدهای اسطوره‌شناختی و فلسفی بر رمان‌های مختلف می‌پردازد. در بخش ابتدایی، به زندگی بختیار علی و تأثیرات حلبچه و «هیروشیمای کردستان»، اشاره می‌شود. کتاب، نقدهایی از دیدگاه‌های مختلف ادبی و فلسفی به آثار نویسندگان کرد ارائه می‌دهد.

فیلم‌‌های مهم محمدرضا اصلانی

«جام حسنلو» (۱۳۴۶) نخستین فیلم محمدرضا اصلانی است. رویکرد فیلم‌‌ساز در این فیلم، انتزاعی و تجربی است که با یک واقعیت آغاز می‌‌شود و فراتر از آن می‌‌رود. فیلم بیشتر از آنکه یک اثر تک‌‌وجهی به حساب آید که صرفاً روایتگر شکل‌‌گیری یک جام است، به مانیفستی فرمال تبدیل شده و پیچیدگی‌‌های دیداری و شنیداری موجود در آن، معناهای متعدد را وسعت می‌‌بخشد. جام حسنلو، جامی است که توسط رابرت دایسون در سال ۱۹۵۸ میلادی در منطقه‌‌ی حسنلو کشف شد. راز و رمز این جام در آن سال‌‌ها آن‌‌قدر زیاد بود که اصلانی با جنبه‌‌های دیداری و شنیداری تمهیداتی شده در این اثر، آن را انتزاعی و فراطبیعی نمود.

از جمله مهم‌‌ترین فیلم‌‌های تاریخ سینمای ایران، «شطرنج باد» (۱۳۵۵) محمدرضا اصلانی است. داستان فیلم درباره‌‌ی خانم کوچیک، دختر بیمار و وارث اصلی خانواده‌‌ای قاجاری است. او پس از مرگ مادرش، برای محافظت از ارثیه‌‌ی خانوادگی ناچار می‌‌شود ناپدری‌‌اش – حاج عمو – را با همکاری کنیز مخصوص و خواستگارش – رمضان که برادرزاده‌‌ی ناپدری خانم کوچیک هم است – به قتل برساند. حاج عمو زنده مانده و از فرصت استفاده می‌‌کند تا خانم کوچیک که مریض‌احوال است را به مرز جنون و مرگ بکشاند.

در انتها حقایق برملا شده و خانم کوچیک حاج عمو را می‌‌کشد و خود نیز می‌‌میرد. اهمیت فیلم «شطرنج باد» به دلیل ویژگی‌‌های روایی و بصری موجود در آن است. این فیلم با نگاه دقیق فیلم‌‌ساز نسبت به فرم روایت و تصویر، تبدیل به تمثیلی از شرایط موجود در جامعه‌‌ی پیش از انقلاب شده است. نوع نگاه فیلم‌‌ساز، کارکرد بیرونی پیدا کرده و شخصیت‌‌های فیلم نیز ما به‌ازای بیرونی در جامعه یافتند. این فیلم هرچند در دوران خود دیده نشد؛ اما بعد از انقلاب، با نگاهی دوباره به آن، ابعاد درون‌متنی و بیرون متنی آن مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت.

«آتش سبز» (۱۳۸۷) دیگر فیلم مهم کارنامه‌‌ی محمدرضا اصلانی، از هفت حکایت مجزا شکل گرفته است. پیوند موضوعی مشابهی در این هفت حکایت دیده نمی‌‌شود ولی فیلم‌‌ساز با نشانه‌‌سازی در هر کدام از این هفت حکایت، حقیقت تاریخی و اسطوره‌‌ای موجود در فرهنگ ایرانی را بازگو می‌‌کند. او در این مسیر، از تغییرات و تفسیرهای معنایی خاصش بهره جسته است. روایت فیلم غیرخطی است و در مسیر روایتش، تبدیل به روایتی تودرتو می‌‌شود. اهمیت این فیلم، به دلیل همین تغییر روایت فیلمیک است که از جایی به بعد، بُعد فیزیکی زمان نادیده انگاشته شده و به مخاطب فرصت حرکت در معنا را می‌‌دهد.

جوایز و افتخارات محمدرضا اصلانی

محمدرضا اصلانی به دلیل ساخت فیلم «خاطرات یک ۷۵ساله» (۱۳۸۵) توانست سیمرغ بلورین بهترین فیلم مستند را از جشنواره‌ی فیلم فجر دریافت کند. فیلم «آتش سبز» او نیز در سال ۱۳۸۷ در جشن دنیای تصویر توانست برنده‌‌ی جایزه‌ی ویژه هیئت داوران شود. از اصلانی در جشنواره‌‌های مختلف از جمله نخستین جشنواره‌ی تلویزیونی مستند و نوزدهمین جشنواره‌ی نمایش‌‌های آیینی و سنتی تقدیر شده است.