جلال خالقی مطلق

زندگینامه جلال خالقی مطلق (Jalal Khaleghi Motlagh) روایت سال‌ها تلاش بی‌وقفه و خستگی‌ناپذیر برای احیاء میراث ارزنده‌ی ادبیات فارسی است. خالقی که نامش با شاهنامه‌ی فردوسی گره خورده است، با بررسی مجموعه‌ای از معتبرترین نسخ شاهنامه طی پنج دهه و تصحیح آن، توانست نام خود را برای همیشه در تاریخ ادبیات ایران ماندگار سازد.

در ادامه‌ی این مطلب با نگاهی به مسیر زندگی این پژوهشگر نامدار، با دستاوردهای علمی و ادبی او بیشتر آشنا خواهیم شد.

بیوگرافی جلال خالقی مطلق

جلال خالقی مطلق در ۲۰ شهریور ۱۳۱۶ در تهران متولد شد و تحصیلات دبستان و دبیرستان خود را در همین شهر به پایان برد. علاقه‌ی او به شعر و ادبیات نیز از دوران تحصیل خود را نشان داد؛ تا جایی‌که انشاهایی که می‌نوشت نزد معلمان زبان‌زد شده بود و بعد از آن در مقطع دبیرستان، به‌عنوان رئیس انجمن ادبی مدرسه چندین‌بار به رادیو دعوت شد. به‌علاوه، او جزء گروه نویسندگان روزنامه‌ی مدرسه با نام «پیک مَروی» نیز بود و یکی از بنیان‌گذاران کارگاه‌های ادبی -که به شعرخوانی و اجرای نمایش می‌پرداختند، به شمار می‌رفت.

به گفته‌ی خود خالقی، یکی از عوامل جلب توجه او به شاهنامه پسردایی‌اش بود که در حین تمرین کشتی شاهنامه می‌خواند. او داستان رستم و اشکبوس را با صدای بلند می‌خواند و جلال نیز در کنارش می‌نشست و تصاویر شاهنامه را تماشا می‌کرد. تصویر رهاشدن تیر از کمان رستم به سمت سینه‌ی اشکبوس پررنگ‌ترین تصویر جلال از آن روزهاست که بعدها عشق عظیم او به شاهنامه را شکل داد.

تحصیلات و فعالیت‌های علمی

جلال خالقی مطلق پس از اتمام دبیرستان، به آلمان رفت و برای تحصیل در مقطع دکترا، سه رشته‌ی شرق‌شناسی، مطالعات آلمانی و مردم‌شناسی در دانشگاه کلن را انتخاب کرد.

او در رشته‌ی مطالعات آلمانی برای نخستین‌بار با حماسه‌ها و اسطوره‌های آلمان و دیگر ملل به شیوه‌ی علمی-پژوهشی آشنا شد و سپس برای تحقیق به شاهنامه روی آورد. در واقع آشنایی خالقی با فنون بررسی اسطوره‌ها و حماسه‌ها، از حماسه‌ها و اسطوره‌های غیرایرانی شروع شد و سپس به شاهنامه رسید. البته او شاهنامه را قبلاً براساس علاقه‌ی شخصی‌اش مطالعه کرده بود، اما بعد از اینکه حماسه‌های دیگر ملل را مطالعه کرد، با استفاده از یک روش علمی-پژوهشی به بررسی شاهنامه پرداخت.

خالقی زنان شاهنامه را به‌عنوان موضوع پایان‌نامه‌ی دکترای خود برگزید و توانست در سال ۱۳۴۹ از دانشگاه کلن آلمان در سه رشته‌ی شرق‌شناسی، مطالعات آلمانی و مردم‌شناسی مدرک دکترا بگیرد.

او یک سال بعد از فارغ‌التحصیلی به هامبورگ رفت و از آن زمان تاکنون در آنجا سکونت داشته است. البته خالقی مطلق طی سالیان اخیر بارها به جهت چاپ کتاب‌هایش و حضور در همایش‌ها، مراسم و برنامه‌های مختلف، به ایران بازگشته اما محل اصلی سکونت و انجام فعالیت‌های پژوهشی او کشور آلمان بوده است.

در سال ۱۳۵۰ خالقی مطلق در بخش خاورمیانه در دانشگاه هامبورگ آلمان مشغول به کار شد و ۳۵ سال در این دانشگاه به تدریس زبان فارسی و فرهنگ ایران پرداخت تا اینکه در سال ۱۳۸۵ بازنشسته شد؛ با این‌حال بازنشستگی نه‌تنها نقطه‌ی پایان انجام مطالعات پژوهشی او نبود، بلکه باعث شد با تمرکز بیشتری به شاهنامه‌پژوهی، این عشق همیشگی خود، بپردازد.

تصحیح شاهنامه و دیگر آثار جلال خالقی مطلق

جلال خالقی مطلق در خلال نگارش رساله‌ی دکترای خود متوجه شد که چاپ‌های موجود از شاهنامه، از جمله چاپ‌های ترنر ماکان، ژول مول، یوآنس فولرس، بروخیم و مسکو، از دقت و جامعیت کافی برخوردار نیستند و نیاز به انجام یک تصحیح علمی و دقیق از این اثر حماسی وجود دارد. وی دریافت که برای انجام چنین کاری، بررسی گسترده و دقیق دست‌نوشته‌های مختلف شاهنامه ضروری است.

خالقی مطلق در دهه‌ی ۵۰ به مدت ده سال به مطالعه و بررسی بیش از ۴۶ دست‌نوشته از شاهنامه پرداخت. وی با هزینه‌ی شخصی و بدون حمایت هیچ نهاد دولتی یا غیردولتی، از این دست‌نوشته‌ها فیلم و عکس تهیه کرد و نتایج پژوهش‌های خود را در مقالات متعدد منتشر نمود. این بررسی‌های دقیق، پایه و اساس کار وی برای تصحیح شاهنامه را فراهم کرد.

در طول این سال‌ها، خالقی مطلق به مطالعه‌ی تاریخچه و روش‌های تصحیح متون در غرب و نیز بررسی امکان تطبیق روش‌های انتقادی با ویژگی‌های زبان و ادبیات فارسی پرداخت. او نتایج این مطالعات را در مقالات و کتاب‌هایی چون «شاهنامه از دست‌نویس تا متن» منتشر نمود.

جلال خالقی از اواخر دهه‌ی ۵۰ کار تصحیح متن شاهنامه را براساس شانزده دست‌نوشته‌ی معتبر و ترجمه‌ی عربی «بنداری» آغاز کرد. این کار بسیار زمان‌بر و طاقت‌فرسا بود و در میانه‌ی راه، به دلیل وجود نگرانی از ناتمام ماندن پروژه، خالقی مطلق از کمک محمود امیدسالار و سپس ابوالفضل خطیبی برای تصحیح برخی از دفاتر استفاده کرد.

کار تصحیح شاهنامه در اواخر سال ۱۳۸۴ به پایان رسید و این اثر گران‌بها در هشت دفتر منتشر شد. علاوه‌بر متن تصحیح‌شده، خالقی مطلق یادداشت‌های مفصلی نیز تهیه کرد که آن‌ها را به‌صورت مجزا در چهار جلد منتشر ساخت. این یادداشت‌ها مواردی چون توضیحات درباره‌ی واژگان، اصطلاحات، نکات دستوری، شرح و تفسیر مصراع‌ها و بیت‌ها، و همچنین بحث درباره‌ی مسائل تصحیح، وزن و قافیه، زیبایی‌شناسی شعر، اسطوره، تاریخ و آیین‌ها را در بر می‌گیرد.

جوایز و افتخارات خالقی مطلق

جلال خالقی مطلق به دلیل فعالیت‌های پژوهشی و خدمات ارزنده‌ای چون تصحیح شاهنامه، جوایز و افتخارات متعددی را از آن خود کرده و به‌حق یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ زبان و ادب پارسی شناخته می‌شود.

یکی از مهم‌ترین افتخارات خالقی مطلق، تقدیر از وی در دهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی است. وی به همراه همکارانش، برای بررسی و ارزیابی شاهنامه سن ژوزف، یکی از کهن‌ترین نسخ خطی شاهنامه، شایسته‌ی تقدیر شناخته شد. این تقدیر نشان از اهمیت پژوهش‌های خالقی مطلق در حوزه‌ی نسخه‌های خطی و شاهنامه‌پژوهی دارد.

طی سالیان اخیر جوایز و تقدیرنامه‌های دیگری نیز به خالقی مطلق اعطا شده است که نشان از جایگاه والای وی در جامعه‌ی علمی و ادبی کشور دارد. شایان ذکر است که این جوایز تنها بخشی از ارزش و اهمیت فعالیت‌های او را نشان می‌دهند؛ چرا که او با تلاش‌های خود، گنجینه‌ای ارزشمند برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشته است و نامش همواره در تاریخ ادبیات فارسی درخشان خواهد ماند.

اثرگذاری بر زبان و ادبیات فارسی

کاتبان شاهنامه در طول قرن‌ها، با جایگزین کردن واژه‌های اصیل و کهن با واژه‌های روزمره، سعی در نزدیک‌ کردن زبان این اثر ارزشمند به زبان روزگار خود داشته‌اند. آن‌ها همچنین بیت‌هایی را حذف، تغییر یا به‌طور کامل اضافه می‌کردند. خالقی مطلق با مقایسه‌ی نسخه‌های مختلف، به این نتیجه رسید که هزاران بیت الحاقی به شاهنامه افزوده شده است.

او با تلاشی ستودنی، بخش اعظم عمر خود را وقف بازگرداندن شاهنامه به متن اصیل فردوسی کرد. هدف او خلق نسخه‌ای بود که تا حد امکان به شاهنامه‌ای که از ذهن شاعر بزرگ بیرون آمده نزدیک باشد. هرچند او به این نکته اذعان داشت که احیای کامل متن اصلی غیرممکن است، اما معتقد بود می‌توان به آن بسیار نزدیک شد.

روش کار خالقی مطلق مبتنی بر این اصل بود که عناصر کهن‌تر و دشوارتر، به متن اصلی نزدیک‌تر هستند. او با مقایسه‌ی نسخه‌های مختلف، عناصر نو را که حاصل دستبرد کاتبان بود، شناسایی و آن‌ها را با عناصر کهن‌تر جایگزین کرد. این رویکرد، در تضاد با روش‌های سنتی تصحیح متون بود که در آن کهن‌ترین نسخه به عنوان اصل در نظر گرفته می‌شد.

خالقی مطلق با این رویکرد نوآورانه، نه‌تنها شاهنامه را به شکل اصیل‌تری به ما بازگرداند، بلکه روش‌های تصحیح متون کهن در ایران را متحول کرد. او با دقت و صبر فراوان، شاهکاری ماندگار خلق کرد که به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پژوهشی در حوزه‌ی ادبیات فارسی شناخته می‌شود.