اقبال لاهوری

علامه محمد اقبال لاهوری (Muhammad Iqbal) زاده‌ی ۱۸۷۷ و درگذشه‌ی ۱۹۳۸ میلادی، شاعر، نویسنده، سیاست‌مدار، فیلسوف و متفکر برجسته‌ی اسلامی، یکی از شخصیت‌های مهم در عرصه‌ی احیای اندیشه‌ی اسلامی و پیشبرد هویت فرهنگی مسلمانان در شبه‌قاره‌ی هند است. او به‌ عنوان یکی از پایه‌گذاران ایدئولوژی تأسیس پاکستان، جایگاهی ویژه در تاریخ و فرهنگ اسلام و پاکستان دارد. آثار او به زبان‌های فارسی، اردو و انگلیسی، سرشار از مفاهیم عمیق فلسفی، اخلاقی و عرفانی است و همچنان الهام‌بخش جوامع اسلامی و غیر اسلامی به شمار می‌رود.

بیوگرافی اقبال لاهوری

محمد اقبال مشهور به اقبال لاهوری است که در ۹ نوامبر سال ۱۸۷۷ میلادی در سیالکوت، شهری در ایالت پنجاب پاکستان امروزی، به دنیا آمد. او در محیطی مذهبی و فرهنگی رشد کرد و از همان کودکی به ‌سبب استعداد شعری و ذهن تیزبین خود، مورد توجه خانواده و اطرافیان قرار گرفت. اقبال در جوانی به تحصیل در رشته‌ی فلسفه و ادبیات پرداخت و مدرک کارشناسی ارشد خود در رشته‌ی فلسفه را از دانشگاه پنجاب دریافت کرد و پس از آن تا سال ۱۹۰۵ به عنوان استاد در کالج لاهور مشغول به کار بود. محمد اقبال با دریافت بورسیه به انگلستان رفت و در دانشگاه کمبریج به تحصیل در رشته‌های فلسفه و حقوق پرداخت. او در آلمان نیز تحصیلاتش را ادامه داد و از دانشگاه مونیخ در رشته‌ی فلسفه دکترا گرفت. در سال ۱۹۰۸ محمد اقبال از آلمان بازگشت و این‌بار به عنوان استاد فلسفه و ادبیات انگلیسی به همان کالج پیوست. اقبال بعدتر مدتی به وکالت مشغول بود اما از آن دست کشید و به فعالیت در حوزه‌ی ادبیات ادامه داد.

اقبال به علت اشعار منحصربه‌فرد و فعالیت‌های بی‌شمار در حوزه‌ی ادبیات و همچنین حوزه‌ی سیاست پاکستان شاعر ملی پاکستان نامیده شده است. اقبال لاهوری از متفکرانی همچون نیچه و گوته تأثیر می‌گرفت و همچنین با افرادی همچون ابراهیم هشام همکاری داشت؛ اما مهم‌ترین الهام‌بخش خود را مولانا می‌دانست. شعر و فلسفه مولانا به‌شدت بر اقبال تأثیر می‌گذاشت. بازگشت او به لاهور نقطه‌ی عطفی در زندگی‌اش بود. او که با تفکر غرب آشنایی پیدا کرده بود، به اهمیت هویت اسلامی و احیای فرهنگی در جوامع اسلامی پی برد و تصمیم گرفت در این زمینه قدم‌های عملی بردارد. اقبال بر مطالعه‌ی اسلام، فرهنگ و تاریخ‌تمدن اسلامی و آینده‌ی سیاسی آن متمرکز شد و در عین حال مولانا را به عنوان راهنمای خود پذیرفت.

هنگامی که اتحادیه‌ی مسلمانان سراسر هند به سطح استانی گسترش یافت و شافی نقش مهمی در تشکیلات ساختاری لیگ مسلم پنجاب داشت، اقبال به همراه شیخ عبدالعزیز و مولوی محبوب علم به‌عنوان یکی از سه دبیر مشترک اول انتخاب شدند. بعدتر در نوامبر سال ۱۹۲۶، با تشویق دوستان و هواداران، اقبال در انتخابات مجلس قانونگذاری پنجاب به رقابت پرداخت و رقیب خود را با اختلاف ۳۱۷۷ رأی شکست داد. او از پیشنهادهای قانون اساسی ارائه شده توسط محمدعلی جناح برای تضمین حقوق سیاسی مسلمانان و نفوذ در ائتلاف با کنگره حمایت کرد و با آقاخان و دیگر رهبران مسلمان برای اصلاح اختلافات جناحی و دستیابی به وحدت در مسلم لیگ همکاری کرد. کمی بعد اقبال که قاطعانه معتقد بود جناح تنها رهبری است که می‌تواند مسلمانان هند را به اتحاد بکشاند و اتحاد حزب در برابر انگليس‌ها و کنگره را حفظ کند، تلاش‌های بسیاری در متقاعد‌کردن جناح برای پایان‌دادن به تبعید خودخواسته‌اش در لندن، بازگشت به هند و به‌عهده‌گرفتن مسئولیت لیگ کرد و این تلاش‌ها تاثیرگذار بود.

اقبال در سال ۱۹۳۰ در جلسه‌ای در الله‌آباد در استان‌های متحد و همچنین برای نشست لاهور در سال ۱۹۳۲ به عنوان رئیس‌جمهور لیگ انتخاب شد. او در سخنرانی ریاست جمهوری خود در ۲۹ دسامبر ۱۹۳۰ چشم‌انداز یک کشور مستقل را برای مسلمانان ترسیم کرد. در آن سخنرانی اقبال لاهوری گفت‌: «من مایلم پنجاب، استان مرزی شمال غربی، سند و بلوچستان را در یک ایالت ادغام کنند. خودمختاری در داخل امپراتوری بریتانیا، یا بدون امپراتوری بریتانیا، به نظر من، تشکیل یک دولت مسلمان شمال غربی هند یکپارچه، سرنوشت نهایی مسلمانان، حداقل شمال غربی هند است.» این سخنرانی و فعالیت‌های اقبال لاهوری، وی را در زمره‌ی پیش‌گامان حرکت برای تأسیس کشور مستقل پاکستان قرار می‌دهد.

اقبال لاهوری در سال ۱۹۳۳، پس از بازگشت از سفر به اسپانیا و افغانستان، دچار بیماری‌های متعددی از جمله کم‌شنوایی، ضعف بینایی و کسالت مداوم شد. او سرانجام، پس از سال‌ها مبارزه با بیماری، بامداد ۲۱ آوریل ۱۹۳۸، در سن ۶۶ سالگی در شهر لاهور چشم از جهان فروبست. پیکر این شاعر و فیلسوف برجسته‌ی اهل‌سنت در کنار پله‌های ورودی مسجد باشکوه پادشاهی لاهور به خاک سپرده شد. آرامگاه وی که یکی از نمادهای فرهنگی و تاریخی پاکستان به شمار می‌رود، میان مسجد پادشاهی و قلعه لاهور قرار دارد.

آثار محمد اقبال لاهوری

از اقبال لاهوری به‌عنوان شاعر، نویسنده، سیاست‌مدار و فیلسوف مسلمان آثار زیادی در تمامی این حوزه‌ها به‌جامانده است. این آثار به زبان‌های اردو، پنجابی، فارسی و انگلیسی تالیف شده‌اند. نخستین اثر وی «ناله‌ی یتیم» بود که اقبال آن را در سال ۱۸۹۹میلادی در جلسه‌ی سالیانه‌ی انجمن حمایت‌الاسلام در لاهور خواند. در سال ۱۹۰۳ کتاب «علم‌الاقتصاد» از اقبال لاهوری به زبان اردو منتشر شد که مقدمات علم اقتصاد به بیانی ساده بود. در‌این‌بین تا سال ۱۹۱۵آثار ادبی اقبال لاهوری شامل چند منظومه‌ی کوتاه از جمله «شکوه» (۱۹۰۹)، «جواب شکوه» (۱۹۱۲) و «شمع و شاعر» (۱۹۱۲) بود. در سال ۱۹۱۱، اقبال یادداشت‌هایی درباره‌ی افکار و دیدگاه‌هایش تحت عنوان «تفکرات پراکنده» منتشر کرد. بعدتر نیز مجموعه‌هایی مانند «خضر راه» (۱۹۲۱) و «طلوع اسلام» (۱۹۲۲) منتشر کرد که اغلب به مسائلی اجتماعی می‌پرداختند و به هدف بیداری جامعه‌ی مسلمان هند و تقویت حس همبستگی سروده شده بودند.

رشد ما بعدالطبیعه‌ در ایران‌

در سال ۱۹۰۸ اقبال لاهوری با رساله‌ی دکترای خود با عنوان «رشد ما بعدالطبیعه‌ در ایران‌» در مونیخ مدرک دکترای خود را دریافت کرد و بعدتر این رساله بارها به عنوان کتابی که سیر جریان‌های فکر و فلسفی در ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد باز نشر شد. این کتاب در سال ۱۳۴۹ شمسی به همت امیرحسین آریان‌پور با نام «سیر فلسفه در ایران» به فارسی ترجمه و منتشر شد. در سال ۱۹۱۵ میلادی، اقبال منظومه‌ی فارسی «اسرار خودی» و سه سال بعد «رموز بی‌خودی» را سرود. در این دو اثر، اقبال به نظریه‌ی "خودی" پرداخته است، مفهومی که محور تفکر او شد و در آثار بعدی‌اش نیز پیوسته به آن اشاره کرد. او باور داشت که جامعه همچون فرد دارای روح و شخصیت است و ممکن است دچار بحران هویتی شود. از نظر اقبال، جامعه اسلامی در مواجهه با فرهنگ غربی دچار چنین بحرانی شده است و راه‌حل آن بازگشت به «خودی» یعنی هویت اصیل اسلامی است. ترجمه‌ی منظوم‌یه «اسرار خودی‌» به‌ زبان‌ انگلیسی‌ با ترجمه‌ی نیکلسن‌، انتشار آن‌ در لندن‌ در سال ۱۹۲۰ میلادی و همچنین مقدمه‌ای‌ که‌ مترجم‌ در معرفی‌ این‌ اثر نوشت‌، مایه‌ی شهرت‌ اقبال‌ در اروپا شد. اقبال لاهوری‌ در چاپ‌ دوم‌ این‌ کتاب برخی انتقادات خود از جمله اشارات تندی که به اشعار حافظ کرده بود را حذف کرد.

تجدید بنای اندیشه‌ی دینی در اسلام

مهم‌ترین اثر محمد اقبال لاهوری را می‌توان کتاب «تجدید بنای اندیشه‌ی دینی در اسلام» دانست. این اثر که به همت محمد مسعود نوروزی به فارسی برگردانده شده است، شامل هفت فصل با نام‌های «دانش و تجربه‌ی دینی»، «آزمون فلسفی جهت رازگشایی از تجربه‌ی دینی»، «تصور خدا و معنای نیایش»، «خودانسانی: آزادی و جاودانگی‌اش»، «روح فرهنگ اسلامی»، «اصل حرکت در ساختار اسلام» و «آیا دین امکان‌پذیر است؟» می‌شود. این کتاب به‌نوعی چکیده‌ی افکار لاهوری است.

زبور عجم

از دیگر آثار مشهور اقبال لاهوری به زبان فارسی، کتاب «زبور عجم» است که در میان ایرانیان نیز شهرت دارد. این کتاب که در سال ۱۹۲۷ میلادی منتشر شد، شامل دو مثنوی با عناوین گلشن راز جدید و بندگی‌نامه است. در مثنوی گلشن راز جدید، اقبال اندیشه‌های نوین خود را در قالب منظومه‌ای مشابه گلشن راز اثر شیخ محمود شبستری بیان کرده است. مثنوی بندگی‌نامه نیز برخی از دیدگاه‌های اجتماعی، هنری و ادبی او را در بر می‌گیرد.

جاویدنامه

کتاب مشهور دیگر اقبال لاهوری کتاب «جاویدنامه» است. این کتاب در سال ۱۹۳۲ میلادی منتشر شده است. اقبال لاهوری این منظومه را برای فرزند خویش جاوید سرود که جزو مهم‌ترین آثار ادبی و فلسفی وی شناخته می‌شود. اقبال برای نگارش این اثر از کمدی الهی دانته الهام‌گرفته است. وی در این کتاب اندیشه‌ی افراد مختلف از جمله هگل، نیچه، تولستوی، زرتشت، بودا و جمال‌الدین اسدآبادی را مورد بررسی قرار داده است و در این بین مسائل مهم فلسفی و تاریخی را نیز مطرح می‌کند. این‌ اثر اولین‌بار به همت آلساندرو باوزانی‌ در ۱۹۵۲میلادی به‌ ایتالیایی‌ ترجمه‌ شد و سپس‌ در سال ۱۹۶۱ میلادی به همت شیخ‌ محمود احمد و در سال ۱۹۶۶ میلادی به‌ همت آربری‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌ ترجمه شد. شیمل‌ نیز در سال ۱۹۶۷ میلادی آن‌ را به‌ زبان‌ آلمانی‌ ترجمه‌ کرد. ترجمه‌ی فرانسوی‌ این کتاب در سال ۱۹۶۲ میلادی به‌ کوشش محمد مکری‌ و میردویچ‌ در پاریس‌ انتشار یافت‌.

بال جبرئیل

اثر مشهور دیگر اقبال لاهوری «بال جبرئیل» است. بال‌ جبرئیل‌، مجموعه اشعار و منظومه‌های‌ مختلف‌ اقبال‌ از ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۵ میلادی را در برمی‌گیرد که در سال ۱۹۳۵ منتشر شد. بخش‌هایی‌ از این‌ مجموعه‌ به‌ کوشش‌ و.گ‌. کیرنان‌ به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ شد و بعضی‌ اشعار دیگر آن‌ را سید اکبر علی‌شاه به‌ زبان‌ انگلیسی‌ درآورد و در سال ۱۹۷۹ میلادی‌ در اسلام‌‌آباد منتشر کرد.

ارمغان حجاز

اثر دیگر اقبال لاهوری به فارسی کتاب «ارمغان حجاز» است. این کتاب که آخرین کتاب اقبال لاهوری به زبان فارسی است شامل نظریات سیاسی، اجتماعی و دینی اوست و قسمتی از آن نیز به زبان اردو سروده شده است.

سیری در اندیشه‌های اسلامی - اجتماعی محمد اقبال لاهوری

کتاب «سیری در اندیشه‌های اسلامی - اجتماعی محمد اقبال لاهوری» به بررسی عمیق اندیشه‌های این متفکر برجسته می‌پردازد و در سه فصل تدوین شده است؛ فصل نخست به کلیات و طرح مسئله اختصاص دارد، درحالی‌که فصل‌های بعدی به زندگی‌نامه‌ی مختصر علامه، شخصیت و منش او و در نهایت دیدگاه‌های اصلاح‌طلبانه‌ی وی درباره‌ی فرهنگ و جامعه اسلامی می‌پردازد.

سیر حکمت در ایران

کتاب «سیر حکمت در ایران»، نخستین اثر فلسفی اقبال لاهوری است که از جایگاه ویژه‌ای در حوزه‌ی مطالعات شرقی برخوردار است. این کتاب نمایانگر بخشی از دیدگاه‌های فلسفی او در دوران آغازین فعالیت‌های فکری‌اش است که بعدها در آثار متأخر او دستخوش تحول می‌شوند. برای نمونه، در زمان نگارش این اثر، اقبال به حمایت از آموزه‌ی وحدت وجود گرایش داشت، اما این دیدگاه در مراحل بعدی اندیشه‌اش تغییر یافت.

پیام مشرق

«پیام مشرق» یکی از آثار برجسته‌ی اقبال لاهوری به شمار می‌رود. این کتاب که به زبان فارسی نگاشته شده است، پاسخی ادبی و فلسفی به «دیوان غربی - شرقی» اثر نویسنده‌ی مشهور آلمانی، گوته، محسوب می‌شود. نخستین چاپ پیام مشرق در سال ۱۹۲۳ منتشر شد.