کتاب ایران در جنگ جهانی دوم

کتاب ایران در جنگ جهانی دوم نوشتهٔ شیدا صابری است و گروه انتشاراتی ققنوس آن را منتشر کرده است. این کتاب از مجموعهٔ «تاریخ ایران، روایتی دیگر» است.

درباره کتاب ایران در جنگ جهانی دوم

ایران دورهٔ معاصر گرفتاری‌های بسیاری را از سر گذرانده و با سلطهٔ نیروهای خارجی، جنگ، پیمان‌های زیانبار، انقلابات پُرشور و کودتا مواجه بوده است. امروز هم رویدادهای بین‌المللی و منطقه‌ای ایران را درگیر ساخته است. گاهی هم همزمان با اتفاقات بسیاری مواجه شده است، درست مانند شهریور ۱۳۲۰ که نیروهای خارجی هجوم آوردند، پادشاهی را وادار به استعفا کردند و پادشاهی جوان را به جایش نشاندند، کابینه‌هایی که فقط آمدند و رفتند، و مصایبی ناشی از این امور که مردم را گرفتار ساخت.

شهریور ۱۳۲۰، تاریخ ورود ایران به جنگ جهانی دوم است که حدود بیست‌ویک سال بعد از جنگ جهانی اول در اروپا پا گرفت و آسیا و آفریقا را نیز درنوردید، زیرا این مناطق پایگاه منافع قدرت‌های درگیر جنگ به شمار می‌رفتند و تضاد منافع قدرت‌ها در جنگ و ارزشی که این مناطق به عنوان منابع ذخیرهٔ اروپا داشتند، آن‌ها را در گرداب جنگ جهانی فروبرد. ایران نیز به دلیل داشتن مرزهای طولانی با هند، شوروی و ترکیه از جنگ در امان نماند و موقعیت استراتژیکش آن را حایلی برای محافظت از هند قرار داد؛ جایی که بریتانیا منافع گسترده‌ای داشت. راه ایران حلقهٔ اتصال قلمرو نفوذ و مناطق عملیاتی متفقین در منطقهٔ اقیانوس هند، خلیج فارس و خاک شوروی بود و به دلیل داشتن شبکهٔ ارتباطی شوسه و راه‌آهنِ نوساز که خلیج فارس را به دریای خزر وصل می‌کرد بهترین مسیر برای کمک به شوروی محسوب می‌شد و از این رو، و در چهار سال جنگ جهانی دوم تمام و کمال در اختیار اشغالگران قرار گرفت. ایران پس از جنگ زیر بار مشکلات ناشی از آن کمر خم کرد. ایران علی‌رغم اعلام بی‌طرفی، بی‌طرفی‌اش نقض شد و خسارت‌های ناشی از جنگ و بلاهایی که بر سرش آمد کمتر از کشورهای درگیر جنگ نبود.

حملهٔ آلمان به شوروی، تصمیم آلمان برای راهیابی به منطقهٔ قفقاز و خلیج فارس و در دست گرفتن حوزه‌های نفتی این منطقه، انگلیس را نگران کرد و موجب اتحاد و نزدیکی انگلیس و شوروی با یکدیگر شد. حال، ایران در برابر دو نیروی زخم‌خورده از آلمان قرار داشت که حفظ منافعشان مهم‌تر از حفظ و رعایت بی‌طرفی ایران بود، بنابراین شاید بی‌طرفی ایران تا پیش از تصمیم آلمان برای حمله به شوروی برای نیروهای درگیر جنگ اهمیت کمی داشت، اما بمباران شوروی و هراس از تصرف حوزه‌های نفتی این منطقه به دست آلمان، و در نتیجه الزام ورود نیروهای متفقین به خاک ایران جایی برای رعایت بی‌طرفی ایران نمی‌گذاشت، به‌خصوص که از میان راه‌های انتخاب‌شده برای یاری شوروی، تنها ایران مسیر مناسب تشخیص داده شد و به‌ناچار چهار سال درگیر جنگی شد که ترس، غارت، تبعید، بازداشت، مرگ‌ومیر، گرسنگی، بیماری، قحطی و ناامنی را به دنبال داشت. ضمن این‌که شاهد خطر جدایی آذربایجان و کردستان هم بود که به خیر گذشت. با اشغال ایران، بی‌طرفی معنی خود را از دست داد و شرایطی را به ایران تحمیل کرد که در محور متفقین فلاکت جنگ نصیبش شد و از غله تا اسکناسش در اختیار اشغالگران قرار گرفت.

کتاب ایران در جنگ جهانی دوم در چهار فصل به روایت اوضاع ایران در جنگ جهانی دوم، بی‌طرفی و ناگزیر طرفداری از یکی از طرف‌های درگیر و پیامدهای آن می‌پردازد. فصل اول دربارهٔ شروع جنگ جهانی دوم در اروپاست که از پس‌لرزه‌های جنگ جهانی اول به شمار می‌رود. صف‌بندی متفقین‌متحدین، بی‌طرفی برخی کشورها و نادیده گرفتن آن و در آخر خسارت جنگ جهانی دوم در اروپا، کنفرانس‌هایی که پس از جنگ تشکیل شد و اروپایی که پس از این کنفرانس‌ها دوباره ترسیم شد از جمله موضوعاتی است که در این فصل بررسی می‌شود.

فصل دوم به اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در جنگ جهانی دوم می‌پردازد، زیرا ایران کمربند دفاعی و راهِ امن در کمک‌رسانی به شوروی بود. همچنین اتفاقاتی که سیاست و جامعهٔ ایران را متأثر کرد، به طوری که با انتخاب ایران به عنوان مسیر کمک‌رسانی به شوروی، هر آنچه داشت در اختیار متفقین قرار گرفت، از جاده و راه‌آهن تا غله و نان. بازتاب این اتفاقات در جامعهٔ ایران از جمله موضوعات این فصل است، به‌ویژه که اوضاع کشور از زمان ورود متفقین تا بر تخت نشستن محمدرضا پهلوی و تلاش‌های دولت و مجلس برای حل بحرانی که ایران را درگیر کرده بود، مورد توجه قرار می‌گیرد. فصل سوم به استعفای رضاشاه, اوضاع ایران پس از خروج او و انتقال سلطنت به محمدرضاشاه می‌پردازد. همزمان نقش محمدعلی فروغی و تصمیمات وی در دوران پس از رضاشاه مورد توجه قرار می‌گیرد. در پایان این فصل به کابینه‌های پس از فروغی اشاره می‌شود.

در فصل چهارم، به نتایج جنگ جهانی دوم در ایران پرداخته می‌شود. در پی ورود نیروهای متفق به ایران اتفاقات تلخی رقم خورد. نخستینِ این‌ها قحطی گستردهٔ گندم و نان بود که صحنه‌های دلخراشی به وجود آورد. کتاب ضمن بررسی این مسئله، به جدایی‌طلبی آذربایجان و کردستان و نیز مسئلهٔ نفت شمال می‌پردازد.

خواندن کتاب ایران در جنگ جهانی دوم را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران و دوستداران تاریخ معاصر ایران پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب ایران در جنگ جهانی دوم

«جنگ جهانی اول تصفیه‌حساب قدرت‌های اروپایی بود. در ابتدا اتریش‌مجارستان به صربستان اعلان جنگ داد، بهانهٔ شروع جنگ کشته شدن ولیعهد امپراتوری اتریش‌مجارستان در سارایوو بود که به‌تدریج به جنگ جنبهٔ عمومی داد. سپس روسیه که متحد صربستان بود نیروهای خود را در مرزهای اتریش‌مجارستان و متحد این امپراتوری یعنی آلمان متمرکز کرد. آلمان در اوت ۱۹۱۴/ مرداد ۱۲۹۳ به متحد روسیه یعنی فرانسه اعلان جنگ داد و از خاک بلژیک برای حمله به فرانسه استفاده کرد که این امر موجب شد بریتانیا که متحد بلژیک بود به آلمان اعلان جنگ بدهد. و در پاییز همان سال عثمانی متحد جنگی آلمان و اتریش شد. در واقع عثمانی طرفدار آلمان بود و با ورود به جنگ، خاورمیانه هم به ورطهٔ جنگ کشیده شد و در پاییز ۱۹۱۵ م/۱۲۹۴ ه.ش بلغارستان نیز به آن‌ها پیوست.

ژاپن در اوت ۱۹۱۴/ مرداد ۱۲۹۳ به بهانهٔ جنگ با آلمان، منطقهٔ مستعمراتی آلمان را در چین اشغال کرد. ایتالیا و رومانی به‌ترتیب در سال‌های ۱۹۱۵ و ۱۹۱۶ م/ ۱۲۹۴ و ۱۲۹۵ ه.ش به متفقین پیوستند و ایالات متحدهٔ آمریکا در آوریل ۱۹۱۷/ ۱۶ فروردین ۱۲۹۶ به آلمان اعلان جنگ داد. این در حالی بود که روسیه بعد از انقلاب ۱۹۱۷ م از جنگ خارج شده بود و به این ترتیب متفقین (انگلیس و فرانسه) در مخمصه قرار گرفتند، اما با ورود آمریکا به جنگ، کفهٔ ترازو به سود متفقین سنگین شد و در پیروزی آن‌ها تأثیر بسزایی داشت. سرانجام با اعلام آتش‌بس آلمان در ۱۱ نوامبر ۱۹۱۸/ ۱۹ آبان ۱۲۹۷ جنگ جهانی اول پایان یافت.

در اوایل ۱۹۱۹ م / زمستان سال ۱۲۹۷ ه.ش در کاخ ورسای مجمع نمایندگان سیاسی کشورهای درگیر جنگ تشکیل شد تا مسائلی که به بروز جنگ جهانی اول انجامیده بود حل شود. رهبری کنفرانس در دست آمریکا، انگلیس، فرانسه و ایتالیا بود. ایتالیا به دلیل ناخرسندی از تصمیمات کنفرانس کنار کشید. آلمان شکست‌خورده بود. روس‌ها هم حضور نداشتند چون جنگ را نماد کاپیتالیسم می‌دانستند. گناهِ جنگ به گردن آلمان انداخته شد و منافعش در قارهٔ اروپا به سود متفقین ضبط گردید. به این ترتیب عهدنامهٔ ورسای ظاهراً به جنگ جهانی اول پایان داد اما این ظاهر قضیه بود، زیرا کنفرانس ورسای از طرفی شاهد کشمکش فاتحان و مغلوبان، و از طرف دیگر نظاره‌گر نزاع فاتحان بود. به طوری که فرانسه طمع بسیاری برای به چنگ آوردن غنایم بیشتر در جهت تضعیف آلمان داشت، رفتاری که انگلیس را از برتری فرانسه در آینده می‌ترساند.»